انواع پرتقال

پرتقال Citrus sinensis (L.) Osbeck

پرتقال بعد از سیب دومین میوه‌ای است که در جهان مورد مصرف عموم مردم است. این گیاه بومی شمال شرقی هند و نواحی مرکزی چین است. شکل عمومی درختان پرتقال بزرگ و عمودی با شاخه‌های افقی است. میزان مقاومت آن به سرما نسبت به گونه‌های دیگر متوسط بوده و با داشتن تنوع ارقام، در مناطق زیادی از دنیا پراکنده شده است.

انواع پرتقال برحسب مشخصات ظاهری، ترکیبات شیمیایی به چهار دسته‌ی پرتقال‌های گرد (Common or round Oranges)، نافدار ( Navel Oranges)، رنگدانه‌دار قرمز ( خونی رنگ به دلیل تجمع آنتوسیانین) (pigmented Oranges) و پرتقال‌های غیر اسیدی تقسیم می‌شوند.

از بین چهار گروه نامبرده، پرتقال‌های گرد اهمیت تجارتی بیشتری دارند و سطح کشت قابل ملاحظه‌ای را در جهان به خود اختصاص داده‌اند. ارقام نافدار در مرتبه دوم اهمیت قرار دارند.

انواع پرتقال برحسب زمان رسیدن نیز به سه گروه  زودرس، میان‌رس و دیررس تقسیم می‌شوند. در مناطق نیمه گرمسیری ارقام زودرس مورد استفاده بیشتری داشته و دوره رسیدن آنها بین ۹-۶ ماه است، در حالی که دوره رسیدن ارقام میان رس ۱۲-۹ ماه و ارقام دیررس بیش از ۱۲ ماه بعد از شکوفا شدن گل‌ها است و بر حسب تعداد بذر به ارقام بی بذر تجاری(۰-۸)، متوسط(۹-۱۵) و پر بذر(بیش از ۱۵) دسته بندی شده‌اند.

پرتقال‌های گرد:

۱-رقم هاملین (Hamlin)

رقم هاملین به صورت تصادفی در سال ۱۸۷۹ در نزدیکی فلوریدا شناسایی شد. در سال ۱۳۴۷ بذر هاملین وارد ایران شد. این رقم زودرس ترین پرتقال شمال است که به آب و مواد غذایی کافی نیاز دارد. در صورت عدم دریافت مواد غذایی میوه آن ریز می‌شود. این میوه پوست نازک داشته و خاصیت انباری بالایی دارد. میوه‌ها متوسط تا ریز و به شکل کروی تا اندکی پخ هستند.

در زمان بلوغ و رسیدن بخوبی رنگ گرفته و پوست نازک است. گوشت میوه آبدار، شیرین و دارای بافتی ترد است. میزان عملکرد هاملین نسبت به سایر ارقام بسیار بالا بوده و حدود ۱۰۰ تن در هکتار می‌رسد. به همین دلیل کشت آن در فلوریدا و سائوپائولو برزیل توسعه یافته است.

از نظر خصوصیات رشدی تمایل به رشد عمودی داشته و تا حدودی مقاوم به سرما است. دوره رشد میوه حدود ۶ ماه است و به ندرت میوه با یخبندان مواجه می‌شود.  هاملین در مناطقی که متوسط درجه حرارت سالانه بالا باشد رشد خوبی دارد.

۲-رقم والنسیا (Valencia)

والنسیا از ارقام پرمحصول، دیررس و همه سال آور است که در اسپانیا به همه نقاط دنیا منتقل شده  است. در شمال ایران به دلیل سرمای زمستان و مواجه شدن میوه‌های نارس با دمای زیر صفر، امکان بهره‌برداری مطلوب وجود ندارد. اما در جنوب کشور، به خصوص در ناحیه جیرفت عملکرد رضایت بخشی وجود داشته است.

بر روی درختان والنسیا در ماه‌های اسفند تا خرداد دو محصول، از جمله محصول سال قبل و میوه تازه تشکیل شده فصل جاری وجود دارد. پرتقال والنسیا در زمستان با تقلیل دما به رنگ زرد گرایش یافته و مجددا در خرداد از زردی به سبزی متمایل می‌شوند.

میوه‌های سبز رنگ والنسیا با اتیلن ظرف مدت ۶۴-۲۴ ساعت سبز زدایی می‌شود. میوه‌های رقم والنسیا خاصیت نگهداری بسیار خوبی هم روی درخت و هم در انبار را دارند. ارقام دیگر پرتقال‌های والنسیا: دلتا، میدنایت، کمبل، اولیندا و فراست است.

اندازه میوه والنسیا متوسط، گرد تخم مرغی، بدون بذر یا کم بذر، نسبتا پوست ضخیم و دارای سطحی صاف است. درختان والنسیا دارای تاجی قوی، عمودی و بزرگ و میزان محصول آن از 40-60 تن در هکتار متغیر است.این پرتقال به دلیل داشتن آب فراوان، بوی مطبوع و اسید کم، مورد علاقه بسیاری از ایرانیان است.

۳- رقم لبنانی (شاموتی (Shamouti) یا یافا (Jaffa))

این رقم بومی کشور فلسطین بوده و در سال ۱۸۴۴ در اثر جهش جوانه‌ای پرتقال بلادی به دست آمده است. برخی پژوهشگران پرتقال یافا و شاموتی را دو رقم جدا دانسته و معتقدند برگ‌های پرتقال شاموتی ظاهری متفاوت داشته و رشد آن عمودی است.

میوه‌ها اندازه متوسط، در اواسط فصل رسیده و حاوی ۱۰-۶ عدد بذر هستند. این رقم در بین سال‌های ۱۳۰۹-۱۳۱۳ وارد ایران و تنها در شمال ایران کشت شد. کیفیت میوه تولیدی در ایران به خوبی فلسطین، لبنان، مصر و مراکش نیست. از طرفی در شمال ایران نور و دما کافی تامین نمی‌شود و میوه این گیاه دارای پوست کلفت، گوشت خیلی کم و بسیار خوش عطر و طعم است. رقم یافا خاصیت سال‌آوری داشته و دو نوع درشت پوست کلفت و کوچک تخم مرغی در شمال ایران وجود دارد.

۴- رقم پارسون بران (Parson Brown)

پرتقال پارسون برای اولین بار از درختی در باغچه شخصی به نام پارسون شناسایی و به همین نام نیز معروف شد. پرتقال پارسون بران جز گروه پرتقال‌های گرد است که در سال ۱۳۷۴ وارد ایران شد. این رقم جز پرتقال‌های زودرس بوده، میوه آن درشت، بسیار پرآب، پرمحصول و همه سال آور است.

حاوی ۱۲-۱۰ بذر، پوست نازک و درخشنده بوده که رنگ سبز خود را به آهستگی از دست می‌دهند. شباهت زیادی بین این رقم و ارقام محلی شهسواری و دزفولی وجود دارد.

۵- رقم سالوستیانا (Salustiana)

این رقم پرتقال اولین بار از اسپانیا گزارش شد. میزان سازگاری و کشت آن در شمال و جنوب ایران بعد از مطالعات انجام گرفته در هر دو مکان وجود دارد. متاسفانه درختان مادری آن در ایران مشکوک به بیماری مایکوپلاسمایی استابورن هستند. این رقم پرمحصول، زودرس، پر آب است.

در موطن خود بی بذر اما در شما به دلیل وجود گرده افشان‌های قوی ۶-۲ بذر در آن‌ها دیده می‌شود. این رقم ازجهش شاخه پرتقال والنسیا به وجود آمده و در مقایسه با پرتقال محلی ایران پوست نازک‌تر است.

۶-رقم مارس (Marss)

اندازه میوه مارس متوسط تا درشت گرد تا کمی پخ است. میوه‌های نسبتا پر بذری داشته که تعداد بذر در آن بستگی به رقم گرده دهنده دارد.  در شرایط مطلوب میوه‌ها به خوبی رنگ می‌گیرند. ضخامت پوست میوه در حد متوسط تا ضخیم است. گوشت میوه به خوبی رنگ گرفته، پرآب ، فاقد اسید و با طعم شیرین است.  درختان این رقم از لحاظ قدرت رشد در حد متوسط و پربار هستندکه تمایل بارزی به تولید محصول در خوشه از خود نشان می‌دهند.

پرتقال‌های نافدار

۱-رقم واشنگتن ناول (Washington Navel)

منشا پرتقال واشنگتن ناول، پرتقال باهیا (Bahia) بوده که در دهه ۱۸۶۰ در برزیل از یک شاخه انتخاب و ازدیاد یافته است. تعداد ۱۲ نهال را به کشور آمریکا(۶ اصله در فلوریدا، ۶ اصله در کالیفرنیا) انتقال داده و کشت کردند که درختان همه از بین رفتند. مجددا در ۱۸۷۰ تعداد ۱۲ اصله از همان درختان را از برزیل به آمریکا منتقل کردند. از درختان مرحله دوم تنها سه درخت در کالیفرنیا زنده ماند.منشا درختان فعلی واشنگتن ناول را از همین درختان گزارش نموده‌اند.

پرتقال واشنگتن ناول دارای میوه درشت به وزن حدود ۲۰۰ تا ۵۰۰ گرم و دارای پوستی ضخیم است. این پرتقال رقمی زودرس بوده و پایه ترویر سیترنج به عنوان بهترین پایه برای آن پیشنهاد شده است.

ارقام معروف و مهم پرتقال واشنگتن ناول:

ارقام معروف و مهمی از آن مثل فراست ناول (Frost Navel)، پارنت ناول (Parent Navel) و تامسون ناول (Thamson Navel) در شمال کشور کشت می‌شود. این ارقام زودرس بوده و نسبت به سرما مقاومت نشان داده است.

• رقم تامسون

رقم تامسون در شمال کشور به پرتقال فلسطینی معروف و از جهش شاخه‌های واشنگتن ناول به دست آمده است. درختان در آن‌ها پاکوتاه، بسیار پرمحصول و میوه از خاصیت انبارش بالایی برخوردار است. میوه بافتی لطیف با آب متوسط، پوست میوه صاف‌تر از واشنگتن ناول با ضخامت متوسط و دارای ناف کوچک است. میوه‌ها از لحاظ ماندگاری روی درخت وضعیت ضعیفی داشته و به سرعت دچار کاهش کیفیت خواهند شد.

تامسون جز ارقام خیلی زودرس  محسوب شده و به سرما و گرما نسبتا مقاوم است. از اوایل قرن اخیر نوعی پرتقال در باغ‌های خصوصی مناطق شمال کشور کشت می‌شده که تا سال ۱۳۴۷ آن را واشنگتن ناول می‌نامیدند. اما با بررسی دقیق‌تر مشخص شد که رقم کاشته شده نوعی رقم بروهن است که از ارزش اقتصادی بالایی برخوردار نیست.

منشا این رقم تونس بوده و درختان آن دیر به بار می‌رود و میوه نافدار سه قسمتی تولید می‌کنند. اتصال پوست میوه به گوشت زیاد است اما در مقابل گوشت بسیار پرآبی دارد. میوه‌ها در ابتدا بی‌بذر بودند ولی امروزه ۲-۱ بذر دارند.

پرتقال‌های خونی ( Blood Oranges)

پرتقال‌های خونی دارای رنگدانه‌های صورتی و قرمز آنتوسیانین هستند. منشا مدیترانه‌ای داشته و در کشورهای ایتالیا، اسپانیا، مراکش، الجزایر، تونس تولید می‌شوند. در مناطق مدیترانه‌ای که دارای روز‌های گرم و شب‌های سرد هستند، میوه‌ها تولید رنگ قرمز تیره می‌کنند. در نواحی گرمسیر و نیمه گرمسیر که دارای شب‌های با دمای بالا هستند این رنگیزه‌ها به خوبی شکل نمی‌گیرند.

در مناطق مرطوب رنگدانه‌ها در گوشت کم‌تر توسعه یافته ولی در مناطق نیمه گرمسیری و خشک رنگدانه‌های بیشتری سنتز شده وبهتر ظاهر می‌شوند.در شرایط خنک رنگ پوست میوه قرمز تر می‌شود. مقدار توسعه رنگ به رقم و تا حدودی به نوع پایه مورد استفاده نیز بستگی دارد. شرایط مورد نیاز برای گسترش رنگدانه‌ها در پوست و گوشت یکسان نیست اما به نظر می‌رسد میزان معینی دما برای رنگ‌گیری مناسب آن نیاز است. تنوع ارقام خونی زیاد بوده که در ادامه به چهار رقم معروف می‌پردازیم:

• رقم مورو (Moro)

این رقم دارای میوه متوسط، نسبتا گرد، پوست نازک و آبدار است. میوه در زمان رسیدن دارای گوشت آلبالویی رنگ و ۲-۱ بذر یا بدون بذر است. این رقم جز ارقام زودرس محسوب می‌شود. سطح پوست ناصاف  و در هنگام رسیدن کامل به رنگ پرتقالی همراه با لکه‌های سرخ و صورتی کمرنگ یا رگه‌‌های قرمز است.

میوه‌ها قابلیت نگهداری خوبی هم روی درخت و هم در مراحل پس از برداشت و حمل و نقل دارند. نگهداری طولانی مدت میوه در انبار باعث کاهش طعم میوه خواهد شد.درختان مورو دارای اندازه و رشد متوسط و تاج گسترده و کروی هستند. یکی از ویژگی‌های میوه مورو تولید زود هنگام و ظهور فراوان رنگدانه در گوشت میوه و فقدان یا ناچیز بودن رنگدانه در پوست میوه است.

• رقم گراس سانگوئی (Gross Sanguine)

این رقم در مقایسه با رقم مورو، میوه‌ای کشیده‌تر، پوستی ضخیم و حاوی لکه‌های خونی در پوست است. به دلیل رنگ‌گیری کمتر، گوشت میوه از ارزش تجارتی کمتری برخوردار است. این پ جز ارقام میان‌رس محسوب شده و پوست میوه در زمان رسیدن سرخ‌فام می‌شود.

• رقم سانگونلا (Sanguinello)

رقم سانگونلا رقمی از گروه پرتقال خونی اسپانیا، با میوه‌ای کوچک و گرد، بسیار پرمحصول، همه سال آور و رنگ گوشت آن کاملا سرخ است. خاصیت انباری این رقم بهتر از دو رقم دیگر و در حد مطلوبی قرار دارد. اغلب درختان خونی منطقه شمال، از این رقم هستند. اندازه درختان رقم سانگونلا کوچک تا متوسط، رنگ برگ‌ها سبز روشن، میوه‌های آن دارای پوست نازک و بدون بذر و هم زمان با رقم سانگوئین می‌رسد.

• رقم تاراکو (Tarocco)

میوه‌های رقم تاراک. از نظر درشتی در حد رقم مورو است. پوست آن موقع رسیدن قرمز رنگ و دارای گوشتی سفت و کاملا قرمز، پرآب، بدون بذریا دارای ۲-۱ بذر و میان ‌رس است.

پرتقال‌های غیر اسیدی

پرتقال‌های غیراسیدی یا به اصطلاح شکری، گروهی را تشکیل داده و دارای ارقام مختلفی هستند. به دلیل اسیدیته پایین، میوه طعم و مزه شیرینی دارد. این نوع بیشتر در بازارهای محلی عرضه و به فروش می‌رسد.

رقم Lima از مهمترین ارقام غیر اسیدی است که در برزیل کشت می‌شود. این رقم دارای میوه‌های کوچک، نسبتا کم بذرف ضخامت پوست متوسط و به رنگ نارنجی روشن، گوشت میوه زرد روشن، ترد، آبدار و خیلی زودرس است. همچنین درختانی قوی، بزرگ با برگ‌های متراکم و عملکرد بالاست.

سوالات متداول درباره انواع پرتقال

۱) انواع پرتقال کدام اند؟

انواع پرتقال برحسب مشخصات ظاهری، ترکیبات شیمیایی به چهار دسته‌ی پرتقال‌های گرد، پرتقال نافدار، پرتقال رنگدانه‌دار قرمز ( خونی رنگ به دلیل تجمع آنتوسیانین) و پرتقال‌های غیر اسیدی تقسیم می‌شوند.

۲) پرتقال خونی چیست؟ ارقام آن چه نام دارند؟

پرتقال‌های خونی دارای رنگدانه‌های صورتی و قرمز آنتوسیانین هستند. منشا مدیترانه‌ای داشته و در کشورهای ایتالیا، اسپانیا، مراکش، الجزایر، تونس تولید می‌شوند. در مناطق مدیترانه‌ای که دارای روز‌های گرم و شب‌های سرد هستند، میوه‌ها تولید رنگ قرمز تیره می‌کنند.

در نواحی گرمسیر و نیمه گرمسیر که دارای شب‌های با دمای بالا هستند این رنگیزه‌ها به خوبی شکل نمی‌گیرند. در مناطق مرطوب رنگدانه‌ها در گوشت کم‌تر توسعه یافته ولی در مناطق نیمه گرمسیری و خشک رنگدانه‌های بیشتری سنتز شده و بهتر ظاهر می‌شوند. در شرایط خنک رنگ پوست میوه قرمز تر می‌شود. مقدار توسعه رنگ به رقم و تا حدودی به نوع پایه مورد استفاده نیز بستگی دارد.

انواع این گونه عبارتند از: رقم مورو، گراس سانگوئی، سانگونلا و تاراکو.

۳) واشنگتن ناول چیست؟

از ارقام پرتقال های نافدار است. منشا پرتقال واشنگتن ناول، پرتقال باهیا (Bahia) بوده که در دهه ۱۸۶۰ در برزیل از یک شاخه انتخاب و ازدیاد یافته است. ارقام معروف و مهمی از آن مثل فراست ناول (Frost Navel)، پارنت ناول (Parent Navel) و تامسون ناول (Thamson Navel) در شمال کشور کشت می‌شود. این ارقام زودرس بوده و نسبت به سرما مقاومت نشان داده است

واشنگتن ناول دارای میوه درشت به وزن حدود ۲۰۰ تا ۵۰۰ گرم و دارای پوستی ضخیم است. این پرتقال رقمی زودرس بوده و پایه ترویر سیترنج به عنوان بهترین پایه برای آن پیشنهاد شده است.

۴) ارقام پرتقال‌های گرد چه نام دارند؟

پرتقال هاملین، والنسیا، لبنانی، پارسون بران، سالوستیانا و مارس.

فتوحی قزوینی. ر. و فتاحی مقدم.ج.(1395). پرورش مرکبات در ایران، دانشگاه گیلان.