آشنایی با انواع درخت انجیر

انواع انجیر

انجیر (.Ficus L)

درختان یا درختچه‌هایی غالبا یکپایه، شیرابه‌دار، گاهی مولد پاجوش. برگها همیشه سبز یا خزان کننده، متناوب، بندرت متقابل، ساده، کامل یا دندانه اره‌ای، اغلب بطرق گوناگون لوبدار. گوشواره‌ها پیوسته، دربر گیرنده جوانه انتهایی، ریزان، مولد جای زخم (اثر افتادن) حلقوی.

گلها با نهنج گوشتی، تخم مرغی یا کروی یا گلابی شکل، با دهانه‌ای (دریچه‎‌ای) کوچک در راس آن. گلهای نر با گلپوش ۲-۶ قسمتی، با پرچمهای ۱-۲ بندرت ۳-۶تایی. گلهای ماده با گلپوشی شبیه گلهای نر یا گلپوش کوچک شده یا وجود ندارد. تخمدان راست یا مورب، با خامه منفرد، کوتاه یا نخی شکل، خارج مرکزی یا جانبی. فندقه‌ها در اثر رشد نهنج در برگرفته می‌شوند و به شکل میوه انجیری در می‌آیند. اندوسپرم اغلب پراکنده یا متوسط.

لول، لور، مکرزن (.Ficus benghalensis L)

درختی بزرگ، همیشه سبز، به ارتفاع تا ۱۵-۲۰ متر، در جوانی روی دیگر گیاهان روی، ولیکن انگل نمی‌باشد. غالبا با شاخه‌های انبوه گسترده، تقریبا افقی مولد ریشه؛ ریشه‌های هوایی غالبا به شکل تنه آرایش می‌یابند. شاخه‌های جوان کرکدار، سرانجام کم و بیش بدون کرک شونده.

برگها چرمی، در بیشتر شاخه‌ها نزدیک به هم (تنگ هم)، به طول ۸-۲۱ به عرض ۵-۱۴ سانتیمتر، تخم مرغی تا دایره‌ای یا بیضوی، با راس گرد یا نسبتا نوک کند نوک تیز، با قاعده‌ای گرد تا تقریبا قلبی، با لبه کامل، در سطح تحتانی کم و بیش با کرکهای نرم کوتاه. دمبرگ به طول ۱/۵-۴(۵-) سانتی‌متر، کلفت، کرکدار. میوه انجیری دوتایی، نزدیک راس شاخه‌ها به صورت محوری، کم و بیش کروی، به قطر 12-15 میلیمتر، کرکدار، در حالت رسیده قرمز.
-تشخیص اینکه این گونه بومی ایران می‌باشد یا کاشته شده و وارداتی است بسیار مشکل است.
پراکنش جغرافیایی در ایران: بوشهر (بوشهر کاشته شده، باغ مانی، جزیره خارک، بندر کنگان) هرمزگان ( بندرعباس، میناب، بندر لنگه، بندر چارک، جزیره تنب بزرگ، جزیره ابوموسی، جزیره کیش) بلوچستان (چاه‌بهار: باغ تیسکوپان، باغ تیس).
پراکنش جهانی: در نواحی جنگلی ارتفاعات پایین کوهای هیمالیا و شبه جزیره دکن.

.Ficus benjamina L

درختی با تاج پهن و بزرگ، باشاخه‌های سربزیر (واژگون)، بی کرک، درختان جوان با نمایی شبیه درختان تبریزی تنک. برگها کوچک، به طول ۵-۱۲ سانتیمتر، درخشان و نسبتا ضخیم، تخم مرغی تا تخم مرغی –بیضوی یا تخم مرغی- سرنیزه‌ای، با راس تقریبا به یکباره باریک شده و منتهی به نوکی کوتاه و نه چندان تیز، با قاعده‌ای گرد یا تا حدودی باریک شده، با رگبرگهای بسیار ظریف، لبه کامل، فردار؛ دمبرگ به طول ۲/۵ سانتی‌متر یا کوتاهتر.

میوه‌ها دوتایی، بدون دم میوه، محوری، کروی تا تخم مرغی، به قطر حدود ۸ میلیمتر، قرمز تیره شونده یا در var. comosa Kurz به قطر ۱۸ میلیمتر، زرد.
پراکنش جغرافیایی در ایران: درختچه‌ای بسیار زیبا که در سالهای اخیر به ایران وارد شده و عموما در گلدانها در منازل و گلخانه‌ها نگهداری می‌شود. گاهی در نواحی جنوبی در فضای باز نیز کاشته شده است.
پراکنش جهانی: هندوستان

انجیر (.Ficus carica L)

درختچه یا درختی خزان کننده، به ارتفاع تا ۱۰ متر (یابیشتر). شاخه‌های جوان سبز رنگ، سرانجام قهوه‌ای، بدون کرک یا کم و بیش کرکدار، در حالت مسن تر خاکستری، صاف، ضخیم، سخت و شکننده، کم شاخه. برگها به طول ۵-۲۰(۳۵-) سانتیمتر، گاهی با عرضی بیشتر از طول، مواج – کنگره‌ای تا دندانه‌دار، کم و بیش لوبدار یا بدون بریدگی، غالبا قلبی، زبر، در سطح تحتانی اغلب کم و بیش کرکدار تا کرک پتویی، بعضا تقریبا بدون کرک.

دمبرگ به طول ۲-۸(۱۲-) میلیمتر، بدون کرک تا با کرکهای پتویی. میوه انجیری منفرد، به طول ۲-۳ سانتیمتر، (در فرمهای کاشته شده تا ۸ سانتی متر) گلابی شکل و پایک دار یا تقریبا کروی، پایکدار یا بدون پایک، سب شونده یا زرد شونده تا بنفش، باکرکهای کوتاه یا (اصولا در نمونه‌های کاشته شده) بدون کرک. فندقه ها زرد، تقریبا کروی، به طول حدود ۱/۵ میلیمتر.

انجیر خوراکی (Ficus carica L. subsp. carica)

درختچه‌ای قوی یا درختی. برگها بزرگ، به طول تا ۱۰ سانتیمتر، گاهی تا ۳۵ سانتی متر، با محیطی تقریبا دایره‌ای، کم و بیش لوبدار، گاهی تقریبا لوبدار، سینوس بین لوبها تا ۱/۳ یا ۱/۲ اندازه پهنک می‌رسد، در این صورت در لوبهای پهن، گاهی با سینوس خیلی عمیقتر، در لوبهای باریکتر، قاشقی، با لبه کامل، با نوک فقط کم دندانه. میوه انجیری غالبا گلابی شکل، پایک دار، بدون پایک یا تقریبا پایک دار.
پراکنش جغرافیایی در ایران: گرگان (گرگان، ۴۰-۸۰ کیلومتری گرگان به طرف ساری، بندرگز، پارک گلستان:تنگ گل) مازندران (گلندرور، جنوب قائم شهر، ۲۵ کیلومتری جنوب آمل، تنکابن، کره سنگ: دره هراز) گیلان (بین بندرانزلی، رضوانشهر، لاهیجان، سیاهکل، رودبار) آذربایجان (قره داغ حسن بیگلو، جزیره اسپیر) اراک (ده گردو) لرستان (سفید دشت) فارس (شیراز، به صورت کاشته شده در استهبانات، نیریز، فسا) خراسان (کوه کپت داغ: بین قوچان و لطف آباد: گردنه اله اکبر، تربت حیدریه، خور) تهران (اوین، کوههای البرز نزدیک کرج، دماوند، تمیسیان، فیروزکوه: کبوتر دره و سیمین دشت)
انواع اصلاح شده انجیر (Ficus carica) در اغلب نواحی معتدله و معتدله سرد و گاهی گرمسیری ایران به منظور استفاده از میوه آن کاشته می‌شود و باغهای وسیعی از آن ایجاد گردیده، گاهی نیز به صورت دیم در استان فارس نواحی وسیعی از اطراف شهرهای فسا، استهبانات، نیریز را اشغال کرده است.
پراکنش جهانی: عراق، ایران، ترکمنستان، افغانستان.

انجیر خوراکی صخره‌ای (Ficus carica L. subsp. Rupestris (Hausskn. Ex Boiss.) Browicz)

غالبا درختچه‌ای. برگها تخم مرغی پهن تا تخم مرغی-مستطیلی، با عرضی بیشتر از طول، به ابعاد ۵-۱۰(۱۵-) × ۴-۸(۱۲-) سانتیمتر، با راس غالبا نسبتا نوک تیز یا نوک کند، با قاعده قلبی عمیق، با دو سطح کرکی زبر، در سطح تحتانی غالبا کرکی نرمتر. میوه انجیری غالبا کرکی، با اندازه‌های متنوع، گلابی شکل، در این صورت آشکارا پایک دار یا کروی، بدون پایک. دمگل به طول تا ۲ سانتیمتر. پایک ها گاهی بسیار نازک تقریبا نخی شکل، هم اندازه دمگل یا بلندتر از آن.
پراکنش جغرافیایی در ایران: آذربایجان، کردستان، همدان، کرمانشاه، اصفهان، اراک، لرستان، خوزستان،
پراکنش جهانی: ایران، جنوب شرقی آناتولی، شمال سوریه، شمال عراق.

فیکوس (Ficus elastic Roxb)

درختچه‌ای عموما گلخانه‌ای یا منازل مسکونی، بندرت در نواحی جنوبی ایران در فضای باز. درختی جنگلی بزرگ در هندوستان و مالزی، اغلب بخشی از زندگی را روی گیاهان دیگر می‌گذراند، در حالت جوانی بصورت گیاهی گلدانی کاشته می‌شود. منبع کائوچو هندی یا آسامی، سراسر گیاه بدون کرک. برگها بسیار کلفت، سبز تیره درخشان (انواع رنگارنگ آن یا مایل به زرد آن نیز وجود دارد) با رگبرگهای نازک موازی فرعی بسیار، به طول ۱۲-۳۰ سانتیمتر، مستطیلی یا بیضوی با نوک نسبتا کوتاه تیز، با قاعده‌ای گرد یا تا حدودی باریک شده. دمبرگ ضخیم، به طول ۲-۵ سانتیمتر. گوشواره‌ها به اندازه نصف طول برگ. میوه‌ها دوتایی در محورهای قدیمی، بدون دم میوه، مستطیلی، مایل به زرد،به طول حدود ۱۲ میلیمتر.

پراکنش جغرافیایی در ایران: بصورت گلخانه‌ای در تهران، کرج و اغلب نقاط ایران، در فضای باز گاهی در نقاط شمالی، ولیکن در جنوب براحتی در فضای باز رشد می‌کند.
پراکنش جهانی: هندوستان، آسام.

انجیر وحشی (Ficus Johannis Boiss)

درختچه‌ای به ارتفاع ۱-۳(۴-) متر، گاهی درختی کوچک، با شاخه‌های فراوان (انبوه و تودرتو). شاخه‌ها نسبتا نازک، در حالت جوان کرکدار یا تقریبا بدون کرک. برگها غالبا کوچک، با لوبهای ۳-۵ تایی کوتاه دندانه اره‌ای – بریده. دمبرگها کرکدار یا بدون کرک. میوه انجیری گلابی شکل در این صورت پایک‌دار، یا کروی، غالبا دمگل‌دار (دم میوه‌دار).

Ficus Johannis Boiss. subsp. Johannis

برگها غالبا فقط به طول ۱-۳(۶-) سانتی‌متر، متنوع، با لوبهای کوتاه و پهن تا عمیقا لوبدار، سینوسهای بین لوبها گاهی تا قاعده پهنک می‌رسد، در این صورت لوبها بسیار باریک، با لبه‌های کاملا دندانه‌ اره‌ای – بریده، برگهای این شکلی غالبا همیشه روی شاخه‌های رویشی وجود ندارند؛ برگها غالبا در سطح تحتانی، گاهی درهر دو سطح کرکدار؛ دمبرگها به طول ۵/۰-۲(۳-) سانتی‌متر. میوه انجیری کوچک، به طول ۱-۵/۱(۲-) سانتی‌متر، غالبا پایک‌دار. طول پایک متنوع، بسیار کوتاه حدود ۵/۰ تا ۵/۱-۲ سانتی‌متر. دمگل‌ها به طول ۵/۰-۵/۲(۳-) سانتی‌متر، ماننده میوه انجیری کم و بیش کرکدار.
پراکنش جغرافیایی در ایران: اصفهان، چهارمحال بختیاری، خوزستان، فارس، کهکیلویه و بویراحمد، بوشهر، کرمان، هرمزگان، بلوچستان، یزد، خراسان.
پراکنش جهانی: ایران، جنوب افغانستان.

انجیر وحشی افغانی (Ficus Johannis Boiss. subsp. Afghanistanica (Warb.) Browicz)

برگها بزرگتر، غالبا به طول ۷-۹(۱۳-) سانتی‌متر، عمیقا لوبدار، زبر یا تقریبا بدون کرک، قلبی؛ لوبها باریک اصولا در لبه میانی کاملا دندانه‌ای نوک کند، گاهی با لوبک‌های ثانویه با دندانه‌ای عمیقا بریده مشخص بطوری که تا نیمه پهنک می‌رسد. دمبرگ به طول تا ۵ سانتی‌متر. میوه انجیری به طول ۲-۳(۵/۳-) سانتی‌متر، غالبا گلابی شکل، پایک‌دار، بدون کرک یا گاهی با کرکهای انبوه. دمگل‌ها به طول تا ۲ سانتی‌متر.
پراکنش جغرافیایی در ایران: اصفهان، کرمان، خراسان.
پراکنش جهانی: جنوب و شرق ایران، جنوب شرق ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، جنوب شرق تاجیکستان.

انجیر رُبابی (.Ficus lyrata Warb)

درختی به ارتفاع تا ۱۲ متر، ولیکن در گلخانه‌ها مانند یک گیاه گلدانی نگهداری می‌شود، با افزایش رشد تقریبا یا کاملا بی کرک. برگها بسیار بزرگ، با پهنکی به طول ۲۵-۴۰ سانتی‌متر، ضخیم، زین اسبی شکل (ربابی شکل) با انتهایی بزرگ و پهن، سربریده یا فرورفته ولیکن اغلب با نوکی کوتاه در مرکز، با تعداد کمی رگبرگهای شانه‌ای محکم، با لبه‌های تا حدودی مواج اما کامل، با دمبرگ کوتاه و ضخیم، با قاعده‌ای قلبی، با سطح فوقانی سبز تیره، سطح تحتانی سبز روشنتر، بدون کرک. میوه دوتایی محوری، بدون دم میوه، کروی یا تقریبا کروی، بقطر حدود ۵ سانتی‌متر، با نقاط سفید.

پراکنش جغرافیایی در ایران: بصورت کاشته شده در گلفروشی‌ها و باغهای گیاهشناسی، گاهی آپارتمانها.
پراکنش جهانی: افریقای گرم و مرطوب.

.Ficus microcarpa L

درختی متوسط تا بزرگ، به ارتفاع تا ۱۵-۲۰ متر، همیشه سبز، با تاج انبوه کروی. تنه با محیطی تا ۲-۳ متر،با ریشه‌های هوایی متعدد که از شاخه‌ها بندرت به زمین می‌رسد. پوست تنه خاکستری. شاخه‌های جوان بی‌کرک تا کم و بیش کرکی کوتاه، قهوه‌ای تا قهوه‌ای تیره. برگها با دمبرگهایی به طول ۵-۲۰ میلیمتر، با پهنک چرمی درخشان، بیضوی – تخم مرغی تا دایره‌ای یا لوزوی، به طول ۵-۱۰ و عرض ۲-۵ سانتی‌متر،رگبرگهای جانبی ۵-۹ جفتی. گوشواره‌ها خشن، سرنیزه‌ای، بطول ۱۰-۱۵ میلیمتر، بدون کرک تا مژه‌دار، قهوه‌ای تیره. گل‌بنه یک پایه، بدون پایک، محوری دوتایی، کروی توسری خورده، بقطر ۴-۵ میلیمتر، با ۳ برگه قاعده‌ای تخم‌مرغی، به طول ۱/۵-۳/۵ میلیمتر، دهانه راسی (فوقانی) توسط (۲-)۳ برگه دلتایی شکل پوشیده شده، موهای داخلی وجود دارد، کوتاه. گلهانی نر: بدون دمگل یا تقریبا بدون دمگل؛ گلهای ماده: بدون پایک؛ کاسبرگها مانند گلهای نر. تخمدان با خامه تقریبا انتهایی کوتاه؛ کلاله گرزی شکل. گل گال‌دار دمگل‌دار. میوه انجیری گلابی شکل تا تقریبا کروی، به قطر ۸-۱۰ میلیمتر، صورتی تا ارغوانی مایل به قرمز و سیاه، بدون کرک.
پراکنش جغرافیایی در ایران: کاشته شده در نواحی جنوبی.
پراکنش جهانی: جنوب هندوستان، سریلانکا، جنوب چین، استرالیا، نیوکالدونیا، کاشته شده در پاکستان، عراق، شمال افریقا و ایران.

انجیر وحشی مکرانی (Ficus palmate Forssk. subsp. virgata (Roxb.) Browicz)

درختچه یا درختی کوچک، به ارتفاع ۴-۱۰ متر، با پوست کم و بیش صاف. شاخه‌های جوان کرک پتویی یا کرک کوتاه‌دار، اغلب بدون کرک شونده، قهوه‌ای – ارغوانی شونده. برگها تخم مرغی پهن یا دایره‌ای، غالبا به طول ۵-۱۰ (۱۲-) سانتی‌متر، با راس نوک تیز کوتاه تا نوک کند، با قاعده سربریده یا تقریبا قلبی، با لبه کم و بیش دندانه‌ای درشت یا دندانه‌ای – دندانه اره‌ای، غالبا بدون لوب، روی سطح فوقانی یا گاهی در هر دو سطح زبر، در سطح تحتانی کرک پتویی نرمتر. دمبرگ به طول ۱/۵-۵(۷-) سانتی‌متر، با کرکهای پتویی نرم. میوه انجیری محوری، منفرد، تقریبا کروی یا گلابی شکل، در این صورت پایک‌دار، به طول ۱/۵-۲/۵ سانتی‌متر، دمگل‌دار، غالبا کرک پتویی، در حالت رسیده زرد تا ارغوانی؛ پایک به طول ۲-۱۰(۱۲-) میلیمتر. دمگل به طول ۴-۱۵(۲۰-) میلیمتر، با کرکهای انبوه.
پراکنش جغرافیایی در ایران: بلوچستان
پراکنش جهانی: جنوب شرقی ایران، شرق افغانستان، بلوچستان، پاکستان، هندوستان، نپال.

انجیر پاکوتاه، انجیر رونده، انجیر چسب (.Ficus pumila L)

گیاهی از نظر شکل متنوع، با بخش‌های جوان کمی کرکی، در گلخانه‌ها یکی از گیاهان معمولی به حالت رونده است و روی دیوارهای صاف ریشه می‌دهد و بنام Ficus repens شناخته می‌شود. برگها قلبی – تخم مرغی، رگبرگدار، به طول ۲/۵ سانتی‌متر یا کمتر، با قاعده‌ای مورب؛ دمبرگ غالبا وجود ندارد. در حالت میوه‌دار شاخه‌ها خشن و راست، حامل برگهایی با دمبرگهای بلندتر و ضخیم‌تر و پهنک بزرگتر، به طول تا ۵-۱۰ سانتی‌متر، بیضوی تا مستطیلی – بیضوی، با راس تقریبا نوک کند یا کاملا نوک کند، با لبه کامل. میوه بزرگ، گلابی شکل یا واژ تخم مرغی، با دم میوه کوتاه، محوری، به طول ۵ سانتی‌متر. F. pumila var. minima Bailey فرم رویشی بسیار نازک و بحالت خزنده آن، با برگهایی به طول حدود ۱۳ میلیمتر است.

پراکنش جغرافیایی در ایران: بصورت کاشته شده در باغ گیاهشناسی ملی ایران.
پراکنش جهانی: چین، ژاپن، استرالیا، در فضای باز در جنوب آمریکا.

انجیر معابد (.Ficus religiosa L)

درختی بزرگ با شاخه‌های گسترده به ارتفاع تا ۱۰ متر، با تنه کوتاه، در نمونه‌های مسن به شکل نامنظم. شاخه‌های جوان و تقریبا تمام قسمتها (به جز جوانه‌های برگ دهنده و گوشواره‌ها) بدون کرک. برگها همیشه سبز، ساده، کامل، کمی مواج، دلتائی تخم مرغی، به طول ۶-۱۵(۱۸-) به عرض ۴-۱۰(۱۲-) سانتی‌متر، با راس به یکباره باریک شده و دمی بلند، با قاعده‌ای سربریده تا تقریبا قلبی، با سطح فوقانی سبز تیره، درخشان، سطح تحتانی کم رنگتر؛ رگبرگها ۸-۱۲ جفتی. دمبرگ به طول (۴-) ۱۰-۶(۱۱-) سانتی‌متر، استوانه‌ای. میوه انجیری بدون پایک، کروی، کم و بیش در جهت عمودی فشرده، دوتایی، به صورت محوری قرار گرفته، در حالت رسیده ارغوانی تیره، به قطر تا ۱۲ میلیمتر. فندقه‌ها گلابی شکل، به طول حدود ۲ میلیمتر.

پراکنش جغرافیایی در ایران: این گونه در نواحی جنوبی ایران در استانهای خوزستان، بوشهر، هرمزگان و بلوچستلان کاشته شده است.
پراکنش جهانی: هندوستان، در آسیای جنوب شرقی همه‌جا گیر (گونه غالب). در آسیای جنوب غربی بندرت کاشته شده.

.Ficus rubiginosa Vent

درختی گسترده، با ریشه‌های رو به پایین رونده‌ای که ایجاد تنه می‌نماید؛ بخش‌های جوان درخت کرکی کوتاه زنگی رنگ. برگها تخم مرغی یا بیضوی، به طول ۵/۷-۱۰(۱۵) سانتی‌متر، با راس کوتاه نوک کند، با قاعده گرد، با لبه‌های کامل، با سطح فوقانی بی‌کرک و سطح تحتانی با کرکهای کوتاه به رنگ زنگ، با رگبرگهای اصلی ۱۰-۱۲ تایی در هر دوسطح و رگبرگهای فرعی‌تر در سطح تحتانی؛ دمبرگ به طول ۵/۲ سانتی‌متر یا کمتر. میوه‌ها معمولا محوری دوتایی، دم میوه‌دار، کروی، به قطر حدود ۱۲ میلیمتر، معمولا زگیل‌دار.
پراکنش جغرافیایی در ایران: کاشته در استان هرمزگان و جزایر استان.
پراکنش جهانی: استرالیا.

سوالات متداول درباره انواع درخت انجیر

۱) انواع درخت انجیر چه نام دارند؟

انجیر پاکوتاه، انجیر وحشی افغانی، انجیر رُبابی، لول، انجیر خوراکی صخره‌ای، انجیر معابد، Ficus rubiginosa Vent و… .

۲) انجیر پاکوتاه چه خصوصیتی دارد؟

گیاهی از نظر شکل متنوع، با بخش‌های جوان کمی کرکی، در گلخانه‌ها یکی از گیاهان معمولی به حالت رونده است و روی دیوارهای صاف ریشه می‌دهد و بنام Ficus repens شناخته می‌شود.

برگها قلبی – تخم مرغی، رگبرگدار، به طول ۲/۵ سانتی‌متر یا کمتر، با قاعده‌ای مورب؛ دمبرگ غالبا وجود ندارد. در حالت میوه‌دار شاخه‌ها خشن و راست، حامل برگهایی با دمبرگهای بلندتر و ضخیم‌تر و پهنک بزرگتر می‌باشد.

۳) فیکوس (Ficus elastic Roxb) چیست؟

درختچه‌ای عموما گلخانه‌ای یا منازل مسکونی، بندرت در نواحی جنوبی ایران در فضای باز یافت میشود. درختی جنگلی بزرگ در هندوستان و مالزی، اغلب بخشی از زندگی را روی گیاهان دیگر می‌گذراند، در حالت جوانی بصورت گیاهی گلدانی کاشته می‌شود. منبع کائوچو هندی یا آسامی، سراسر گیاه بدون کرک. برگها بسیار کلفت، سبز تیره درخشان (انواع رنگارنگ آن یا مایل به زرد آن نیز وجود دارد) با رگبرگهای نازک موازی فرعی بسیار است.

منبع: درختان و درختچه‌های ایران، ولی الله مضفریان