علل و پیامدهای خشکسالی در ایران

خشکسالی و کم آبی در ایران یک واقعیت اقلیمی بوده و با توجه به روند روزافزون نیاز بخش‌های مختلف به آب، این مشکل در سال‌های آینده حادتر نیز خواهد شد.
مطابق آمارها، در هر دوره ۱۰ ساله دوبار با خشکسالی مواجه می‌شود و منابع اب زیرزمینی کشور از ۱۳۰ میلیارد متر مکعب در سه دهه قبل به حدود ۱۰۰ میلیترد متر مکعب کاهش یافته است.
بر اساس آمار مختلف بین ۸۸ تا ۹۲ درصد منابع آبی کشور در کشاورزی مورد بهره برداری قرار می‌گیرد در حالیکه آمار جهانی آب کشاورزی ۷۰ درصد است. همچنین سرانه آب تجدیدپذیر در چهار دهه گذشته یک سوم شده است.
۵۲ درصد زمین‌های زراعی کشور آبی، ۹۱ درصد محصولات زراعی برداشت شده متعلق به اراضی با کشت آبی و ۸۵ درصد باغات بارور و غیر بارور، آبی است.

علل خشکسالی

از دلایل خشکسالی می‌توان به افزایش جمعیت، کشاورزی نادرست، تغییرات آب و هوایی و کاهش بارندگی، توسعه ناموزون صنعتی و سایر عوامل از جمله توسعه ناپایدار شهرها اشاره کرد.

تغییرات آب و هوایی و کاهش بارندگی

ایران در ناحیه خشک جهانی قرار دارد. در حال حاضر۳۵.۴ درصد مساحت کشور فراخشک و ۲۹.۱۵ درصد از مساحت ایران خشک است که در مجموع حدود ۶۵ درصد خاک کشور را شامل می‌شود.
بر اساس گزارش سازمان هواشناسی کشور، میانگین دمای کشور از ۱۳۴۰ تا کنون ۲ درجه سانتیگراد افزایش یافته است. میزان بارندگی در ۲۰ سال گذشته ۲۰ درصد کاهش یافته است و سال آبی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ خشک ترین سال آبی در ۵۳ سال گذشته است.
میانگین بارش باران در کشور در ۵ دهه گذشته کاهش چشمگیری داشته است.
با توجه به برداشت آب حدود ۹۳ میلیارد متر مکعب آب برای تامین مصارف مختلف، حدود ۹۰ درصد از منابع آب تجدید شونده کشور مصرف می‌شود که بیش از دو برابر شاخص بین المللی تعریف شده برای این امر است.
از کل منابع آب تجدید شونده کشور ۸۸ درصد در بخش کشاورزی اختصاص می‌یابد و بقیه آن به مصرف صنعت، شرب و محیط زیست می‌رسد.
به طور کلی ۱۶۲.۲ میلیون هکتار عرصه کشور به لحاظ کاربردی به چهار طبقه تقسیم می‌شود:

• منابع طبیعی تجدید شونده
• زمین‌های کشاورزی
• زمین‌های مسکونی،صنعتی و راه‌ها
• دریاچه‌ها، تالاب‌ها، مرداب‌ها، هامون‌ها و بیشه‌زار و درختچه‌زارها.

آثار خشکسالی بر بخش کشاورزی

• کاهش تولیدات کشاورزی خصوصا محصولات دیم و فراورده‌ها
• افت کیفیت محصولات کشاورزی
• کاهش اشتغال بخش کشاورزی و افزایش فقر روستایی و مهاجرت
• برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی
• نشست زمین در دشت‌ها و افت حجم ذخیره آب‌های زیرزمینی در سال‌های آتی
• شستشوی خاک‌های زراعی مرغوب از طریق زهکش‌های طبیعی
• از بین رفتن مراتع و خسارت به صنعت دامداری
• ریزگردها
• با عریان شدن مراتع بارش‌‌های اندک هم تبدیل به رواناب شده و موجب شستشوی خاک‌های حاصلخیز کوهپایه‌ها می‌شود.

چالش‌های فعلی تشدید آثار خشکسالی

• عدم وجود یک برنامه ملی استفاده و بهره برداری از منابع طبیعی که شامل آب و جنگل و مرتع و …
• عدم وجود یک متولی واحد در امر برنامه ریزی و مقابله با پدیده خشکسالی و تقسیم مسئولیت‌ها در بخش‌های مختلف و عدم پاسخگویی در خصوص پیامدها
• عدم وجود آمار و اطلاعات دقیق از علل و پیامدهای خشکسالی
• تولید محصولات آب بر
• چاه‌های غیر مجاز
• عدم استفاده یا توسعه استفاده از روش‌های صحیح آبیاری در بخش کشاورزی
• کاهش پوشش گیاهی ناشی از تخریب مراتع، چرای بی رویه، قطع بوته‌زارها و چنگل‌ها
• توسعه بی رویه و غیر اصولی شهرها و از بین رفتن مزارع و باغات در روستاها و حاشیه شهرها
• افزایش بیش از حد تبخیر از سطح زمین به علت گسترش و پیش روی کویر

چالش‌های تشدید آثار خشکسالی در آینده

• مدریت نادرست منابع آب در کشور (فقط مدیریت بهره برداری است و شامل مدیریت حفظ و ارتقا ذخایر زیرزمینی و مدیریت تولید اب نمی‌شود) و عدم تعیین ارزش اقتصادی آب (شامل ارزش ذاتی آن در هر یک از حوضه‌های آبریز، متناسب با شرایط طبیعی و اقلیمی دسترسی به آب، ارزش سرمایه گذاری‌های تامین، انتقال،توزیع و بازیافت آب برای بخش‌های مختلف مصرف می‌بایستی تعیین شود تا در برنامه‌های توسعه بخش‌های مصرف منظور گردد)
• نبود الگوی کشت
• عدم توجه به شرایط کشور و اصرار بر افزایش کمیت تولیدات کشاورزی
• رشد جمعیت کشور و افزایش سرانه مصرف
• ادامه توسعه صنعتی با روند کنونی

سوالات متداول درباره علل و پیامدهای خشکسالی در ایران

۱) علت به وجود آمدن خشکسالی چیست؟

از دلایل ایجاد خشکسالی می‌توان به افزایش جمعیت، کشاورزی نادرست، تغییرات آب و هوایی و کاهش بارندگی، توسعه ناموزون صنعتی و سایر عوامل از جمله توسعه ناپایدار شهرها اشاره کرد.

۲) اثرات خشکسالی بر بخش کشاورزی چیست؟

-کاهش تولیدات کشاورزی خصوصا محصولات دیم و فراورده‌ها
-افت کیفیت محصولات کشاورزی
-کاهش اشتغال بخش کشاورزی و افزایش فقر روستایی و مهاجرت
-برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی
-نشست زمین در دشت‌ها و افت حجم ذخیره آب‌های زیرزمینی در سال‌های آتی
-شستشوی خاک‌های زراعی مرغوب از طریق زهکش‌های طبیعی
-از بین رفتن مراتع و خسارت به صنعت دامداری
-ریزگردها
-با عریان شدن مراتع بارش‌‌های اندک هم تبدیل به رواناب شده و موجب شستشوی خاک‌های حاصلخیز کوهپایه‌ها می‌شود.