فروشگاه کشاورزی پارس مرکبات | عرضهکننده انواع کود و سم، کارشناسی فنی باغات و مزارع
نویسنده: پارس مرکبات 
تهیه بستر بذر یکی از شرایط اصلی در موقعیت زراعت کلزا در کلیه‌ی مناطق محسوب میشود. بذر لغزنده و کوچک کلزا برای حصول جوانه‌زنی سریع و رشد مناسب گیاهچه، باید در بستر مرطوب، گرم و تهویه‌دار کاشت شود. عملیات خاک ورزی، شخم عمیق، دیسک و ماله را شامل میشود که بعد از شخم عمیق برای از بین بردن کلوخ‌های خاک دوبار دیسک عمود بر هم ضروری است.
کشت کلزا
به دلیل نبود ماشین آلات مخصوص کاشت کلزا در بسیاری از مناطق کشور، ترجیح داده میشود تا از ماشینهای کاشت غلات برای این منظور استفاده شود. یکی از ماشینهای کاشت، ردیف کار غلات است. در برخی از مناطق از بذرکار پنوماتیک نیز استفاده میشود.
مقاومت کلزا در برابر سرما در مرحله ۱۰-۸ برگی به حداکثر می‌رسد. در این مرحله، اگر مزرعه پوشش برف داشته باشد دمای تا ۲۰- و در نبود پوشش برفی تا دمای ۱۵- درجه سانتی‌گراد را به مدت کوتاهی تحمل می‌کند. دارا بودن تیپهای بهاره، پاییزه و حد واسط امکان کاشت این گیاه را در شرایط اقلیمی مختلف فراهم می‌سازد.
خشکی در مرحله جوانه‌زنی گیاه کلزا مانع از آماس بذر میشود. این امر سبز شدن را به تعویق می‌اندازد و پیامدهای زیان باری را برای رشد بعدی گیاه می‌تواند به همراه داشته باشد. حساسیت مسأله، زمانی اوج می‌گیرد که آب کافی برای شروع جوانه‌زنی وجود نداشته باشد، در اینصورت گیاهچه جوان، با کمبود آب مواجه می شود. در این حالت، سبزی یکنواخت در مزرعه به دست نمی‌آید و باید واکاری انجام شود. بعد از جذب آب، دمای خاک عامل اصلی کنترل جوانه‌زنی به شمار می‌آید.
دمای مناسب برای جوانه‌زنی و سبز شدن بذر ۲۵ درجه سانتی‌گراد است. اگر دما از ۱۶ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد باشد سبز شدن در طول ۳ تا ۵ روز پس از کاشت صورت می‌گیرد. در دمای ۱۲ درجه سانتی‌گراد به ۷ الی ۸ روز، در ۸ درجه سانتی‌گراد به بیشتر از ۱۰ روز و در دماهای زیر ۵ درجه سانتی‌گراد به بیشتر از ۲۰ روز برای سبز شدن نیاز دارد.
تشکیل آغازه‌های برگ و گل کلزا
نقطه رویش یا نوک ساقه گیاه در قالب آرایش مارپیچی یا فیلوتاکسی با زاویه‌ای در حدود ۱۳۰ درجه در بین برگها، آغازه‌های برگ را تولید می‌کند. سرعت آغازیدن در مقایسه با سرعت ظهور برگ سریعتر است، بنابراین آغازه‌های برگ در حول نقطه رویش، تجمع پیدا می‌کنند. ارقام پاییزه قبل از وقوع آغاز گل آذین، در کاشت دیر هنگام حدود ۱۲ برگ و در کاشت زودهنگام حدود ۳۰ برگ تولید می‌کنند. هر آغازه برگ توان ایجاد یک مریستم در کنار خود را دارد. به محض این که نیازهای بهاره‌سازی با فتوپریودی تامین شد، نخستین علامت آغازش گلها، یعنی متورم شدن کناره یکی از طرحهای اولیه گل در نوک ساقه به وقوع خواهد پیوست.
طرحهای اولیه بعدی از مریستم‌های کناری به وجود می‌آیند و گلهای ساقه اصلی یا خوشه را تشکیل می‌دهند. در حالی که جوانه‌های گل ساقه اصلی در حال شکل‌گیری هستند، جوانه‌های کناری زیر آنها توسعه می‌یابند و به طور پی در پی شاخه‌های اولیه را در جهت رو به پایین ایجاد می‌کنند. در نوک ساقه اصلی، نموگل در جهت رو به بالا ادامه می‌یابد. کاسبرگ‌های هر جوانه قابل رویت می‌شوند و سپس دمگل‌ها به وجود می‌آیند.
رشد غلاف و بذر کلزا
طی چند روز بعد از گرده‌افشانی، رشد سریع غلاف از نظر طولی و وزنی آغاز میشود. در صورتی که آغاز رشد سریع بذر در حدود ۲۰ روز تاخیر دارد به طوری که قبل از شروع رشد سریع بذر، غلافها تا حدودی رشد طولی خود را به اتمام می‌رسانند و وقتی که دیواره‌های غلاف به حداکثر اندازه و وزن خود رسیدند، دانه فقط به ۳۵ درصد وزن خشک نهایی خود می‌رسد. بعد از شروع دوره‌ی آب کشیدگی دانه در ۵۰ روز بعد از گرده‌افشانی، افزایش وزن خشک دیواره غلاف متوقف میشود. در حالی که ۴۲ درصد افزایش وزن خشک بذر در طی ۵۰ تا ۷۵ روز بعد از گرده‌افشانی اتفاق می‌افتد.
به هنگام آغاز رشد سریع غلاف، تجمع وزن خشک ساقه و شاخه‌ها به حداکثر خود نزدیک میشود. در این هنگام شاخص سطح برگ نیز در حال کاهش سریع خواهد بود بدین ترتیب یک توالی مشخص رشد وجود دارد که در آن رشد برگ، رشد ساقه، رشد دیواره غلاف و سرانجام رشد بذر، دنبال میشود. میزان روغن کلزا تا ۴۰ روز پس از گرده‌افشانی سیر صعودی دارد و پس از آن با تغییر جزیی و نامحسوس در یک میزان ثابت باقی می‌ماند. وزن ماده‌ی خشک نیز تا حدودی روندی مشابه با آن دارد، با این تفاوت که در حدود ۵۰ روز پس از گرده‌افشانی میزان آن به حداکثر می‌رسد.
مرحله طویل شدن ساقه، گلدهی و گرده‌افشانی کلزا
طول دوره طویل شدن ساقه از آغازش گل آذین تا گلدهی ممکن است از نظر عملکرد نهایی مهمتر از دوره قبل تا آغازش باشد. در مرحله طویل شدن ساقه (خروج از رشد روزت)، به احتمال زیاد الگوی تخصیص مواد فتوسنتزی تحت تاثیر کنترل هورمونی تغییر می‌کند. تورلینگ و ویجندارداس متعقدند که طول این دوره‌ها را می‌توان با استفاده از فتوپریود تغییر داد و یک دوره طولانی‌تری را برای طویل‌تر شدن ساقه‌ای با تولید غلاف بیشتر و گل آذین بزرگتر ایجاد کرد. در مرحله گلدهی و اوایل غلاف‌بندی تاثیر سو ناشی از کمبود آب حداکثر است و موجب کاهش فوق‌العاده‌ی تعداد غلاف، دانه‌بندی، کوچکتر ماندن دانه و کاهش درصد روغن میشود.
ریشه کلزا
کلزا دارای ریشه اصلی و بلندی است که در شرایط مناسب تا عمق ۸۰ سانتی‌متری خاک و حتی بیشتر نیز نفوذ می‌کند. همچنین، ریشه‌های جانبی متعددی در قسمت بالای ریشه اصلی ایجاد میشود که قادر به عبور از طبقات غیر قابل نفوذ خاک نیستند و اهمیت کمتری دارند. وجود سیستم ریشه‌ای مستقیم و توسعه یافته آن، موجب مقاومت به خشکی در این گیاه گشته است. در شرایط خشکی، سیستم ریشه ثانویه به شکل ریشه‌های کوتاه غده‌ای درمی‌آیند و پس از فراهم شدن رطوبت به طور طبیعی طویل می‌شوند.
ساقه کلزا
مقطع ساقه گرد و توپر است که با افزایش تعداد ساقه در یک بوته، از قطر آن کاسته میشود. کلزا دارای یک ساقه‌ی اصلی و تا حدودی مدور است که پس از به گل نشستن ساقه اصلی، رشد ساقه فرعی آغاز و تعداد زیادی شاخه‌ی فرعی از آن منشعب میشود. تشکیل ساقه‌های فرعی علاوه بر نوع رقم، به تراکم بوته‌ها و وجود مواد غذایی کافی در خاک نیز بستگی دارد.
برگ کلزا
برگهای آن در مراحل اولیه رشد و مرحله روزت، بیضی شکل، متناوب و دارای دمبرگی با بریدگیهای عمیق در قاعده برگ است، ولی درمراحل بعدی برگها نوک تیز می‌شوند و تا حدودی به ساقه می‌چسبند. برگهای اصلی به رنگ سبز زیتونی و بدون دمبرگ هستند. تعداد برگها در ساقه اصلی در ارقام بهاره در حدود ۱۴-۱۲ عدد و در ارقام پاییزه به بیشتر از ۴۰ عدد می‌رسد. تفاوت مهم ظاهری منداب و کلزا در این است که برگهای منداب دارای بریدگیهای عمیقتری در مقایسه با کلزا است.
گل کلزا
گل آذین کلزا خوشه بلندی است که در انتهای ساقه اصلی و شاخه‌ها قرار دارند. شکوفایی گلها از پایین به بالای بوته تداوم می‌یابد. گلها بی‌رنگ، سفید یا زرد رنگ هستند، بالاترین شاخه فرعی، کمی پس از ساقه اصلی گل می‌دهد. در کلزا مادگی قبل از شکفتن گل و گرده افشانی، آماده باروری میشود.
گلها بیشتر خودبارور هستند. میزان خودباروری در آن به بیشتر از ۷۰ درصد و درصد دگرباروری به ۳۰ درصد می‌رسد. رنگ زرد گلبرگها و شهد فراوانی که در گلها تولید میشود، از عوامل اساسی جلب زنبورها به مزارع کلزا به حساب می‌آیند. زیست شناسی گلدهی و فرآیند گرده افشانی در گونه B.napus نشان داده است که گرده افشانی در شرایط هوای ماندگار گلخانه، ضعیف میشود.
گرده‌ها چسبنده هستند و به طور موثری توسط باد انتقال نمی‌یابند، ولی پس از پاره شدن بساک‌ها توسط یک حشره، توده‌های کوچک دانه گرده به بیرون پخش می‌شوند. به نظر می رسد که کلیه حشرات جمع‌آوری کننده شهد، در صورت نشستن بر روی گلهای کلزا، موجب انتقال دانه گرده به روی کلاله می‌شوند و در خود گرده‌افشانی یا دگر گرده‌افشانی ایفای نقش می‌کنند.
نگهداری زنبور در مزرعه کمک می‌کند تا حداکثر تعداد تخمکها تلقیح شوند. به همین جهت عملکرد این گیاه توام با زنبورداری یا همراه با آفتابگردان افزایش می‌یابد. بقای دانه تا زمان برداشت به عواملی مانند تامین مواد پرورده و عرضه آب بستگی دارد. گلها هرمافرودیت و هر گل شامل ۴ کاسبرگ سبز، ۴ گلبرگ رنگین به رنگ پرتغالی تا زرد کمرنگ، ۶ پرچم و یک مادگی دو پرچمی است.
۴ عدد از پرچمها بلند و ۲ عدد از آنها کوتاه است. طول دروه گلدهی بین ۲۴ تا ۳۰ روز است. پایان گلدهی در ساقه اصلی زودتر از ساقه‌های فرعی رخ می‌دهد. در یک بوته در حدود ۴۰۰۰ جوانه گل تولید میشود که با توجه به ژنوتیپ، شرایط محیطی و تراکم، فقط ۲۰-۱۰ درصد آنها به گل تبدیل می‌شوند و بقیه ریزش می‌کنند.
در نهایت نیمی از این ۲۰- ۱۰ درصد باقی‌مانده بر روی بوته تبدیل به میوه می‌شوند . دمای مطلوب برای گلدهی ۱۸- ۱۴ درجه سانتی‌گراد است و دماهای کمتر از ۱۰ درجه سانتی‌گراد موجب کاهش تعداد گلها میشود. زمانی که درجه دما کمتر از ۵ درجه سانتی‌گراد است، بسیاری از گلها قابلیت شکوفایی خود را از دست می‌دهند.
دمای بحرانی برای گلدهی حدود ۱۰ درجه سانتی‌گراد است. گلهایی که در شانزده روز نخست شکفته و بارور می‌شوند، در عملکرد دانه نقش اساسی دارند، ولی گلهایی که دیرتر از موعد مقرر شکوفا می‌شوند دانه‌بندی در آنها کاهش می‌یابد. در زمان گلدهی حدود ۸۵ درصد از رشد ریشه و حدود ۴۰ درصد از کل طول ریشه، در ۲۵-۲۳ سانتی‌متری سطح خاک یعنی در منطقه‌ی برخوردار از عناصر غذایی قرار می‌گیرند.
میوه کلزا
میوه کلزا که غلاف و یا خورجین نامیده میشود به طول ۱۰-۳ سانتی‌متر و دارای برچه است. برچه‌ها به وسیله دیواره میانی از یکدیگر جدا می‌شوند. و بذرها بر روی برچه‌ها قرار دارند. تعداد بذر ها در غلاف، بین ۴۰-۱۵ عدد است. غلافها پس از رسیدن از قسمت پایین باز می‌شوند، و بذرها می‌ریزند. طول غلاف درارقام مختلف یکسان نیست. با اصلاح رقمهای مقاوم به ریزش تا حد زیادی از این خسارت جلوگیری شده است.
بذر کلزا
پوشش بذر اغلب زبر و ناصاف است. بذر کلزا حاوی ۴۵-۱۰ درصد پروتئین و ۵۰-۳۰ درصد روغن است. بذر کلزا در مقایسه با بذر منداب بزرگتر و تیره‌تر است. رنگ بذر منداب از زرد تا سیاه متغیر است. بذر کلزای پاییزه بزرگتر از کلزای بهاره است. وزن هزار بذر کلزای پاییزه ۶-۴ گرم و وزن هزار بذر کلزای بهاره ۴/۵-۳ گرم است.
وزن بذرها تا زمان رسیدگی کامل آنها سیر صعودی دارند. این مسئله در برداشت با کمباین که زمان آن مصادف با رسیدگی کامل بذرهاست، قابل توجه است. وزن هر بذر با افزایش تعداد بذر در خورجین یک همبستگی منفی دارد. با بالا رفتن تعداد بذر در خورجین وزن هر بذر کمتر میشود، عکس آن نیز صادق است تعداد غلاف و تعداد دانه در غلاف نسبت به هم خاصیت جبرانی معکوس دارند.
سازگاری کلزا
کلزا، ابتدا در نیمکره‌های شمالی و جنوبی، در مناطق گرم، رشد و نمو یافت. ولی در حال حاضر، به یک تنوع آب و هوایی گسترده سازگاری یافته است. این گیاه به مناطق معتدل تعلق دارد و در مناطق معتدل و سردسیر که سایر بذرهای روغنی رشد مناسبی ندارند، به خوبی رشد می‌کند.
به دلیل وجود تنوع گونه و تیپهای مختلف موجود در این گیاه، نژادهایی از آن به وجود آمدند که می توانند در آب و هوای مرطوب و تا حدودی خشک نیز رشد کنند، ارقام مختلف بهترین سازگاری را بیشتر در منطقه‌ای نشان می‌دهند که برای کاشت در آن منطقه اصلاح شده‌اند.
در عرضهای جغرافیایی زیاد و ارتفاعات بالاتر که شانس بقای گیاه در زمستان کم است، ارقام بهاره استفاده میشود. نوع رقم اعم از پاییزه وبهاره، ارتباط مستقیمی با طول دوره‌ی رشد دارد. ارقام بهاره از دوره‌ی رشد کوتاه برخوردار هستند و به بهاره‌سازی نیازمند نیستند.
در مناطقی با آب و هوای سرد و یا در مناطق مرتفع و کوهستانی با استفاده از دوره‌های رویشی کوتاهتر می‌توانند عملکرد قابل توجهی داشته باشد. ارقام پاییزه از لحاظ نیاز به بهاره‌سازی متغییر هستند و فصل رشد طولانی‌تری دارند. این ارقام، در مناطقی با آب و هوای معتدل، خنک و مرطوب، بیشترین عملکرد بذر را تولید می‌کنند.
در مناطقی که بارندگی ۴۰۰ میلی‌متر و با توزیع مناسب باشد، می‌توان به صورت دیم نسبت به کاشت آن اقدام کرد. مناطقی با ۷۰۰ میلی‌متر بارندگی، برای تولید حداکثر عملکرد بذر مطلوب است. در صورتی که میزان بارندگی بیشتر از این مقدار باشد، خسارت ناشی از هجوم قارچهای بیماری‌زا و مردابی شدن زمین افزایش می‌یابد.
کلزا نسبت به انواع مختلف خاک سازگاری وسیعی را نشان می‌دهد. این گیاه را در خاکهای رسی تا حدودی سنگین تا شنی و در زمینهایی پوشیده از خاکستر آتشفشانی می‌توان کاشت کرد، ولی مناسب‌ترین خاک برای رشد آن خاکهایی با بافت متوسط، مواد آلی کافی و با زهکشی مناسب است.
در کل، خاک مناسب برای گندم برای کلزا نیز مطلوب است. کلزا قادر به تحمل pH بین ۸-۵ است، ولی رشد بهینه را در pH ۲/۶-۷ دارد. به عبارت دیگر کلزا در برابر خاکهای اسیدی بیشتر از خاکهای قلیایی مقاوم است. این گیاه از جمله گیاهان بردبار به شوری نیز محسوب میشود و Ec بین 16-10 میلی‌موس را می‌تواند تحمل کند.
خاک ایده‌آل، خاک عمیق برخوردار از ساختمان خوب، زهکشی مناسب و قابلیت نگهداری بالای آب است. خاکهایی که بعد از بارندگی سله می‌بندند مناسب نیستند، زیرا با توجه به نوع جوانه‌زنی در کلزا و کوچکتر بودن بذر آن موجب میشود تا گیاهچه نتواند به هنگام خروج، خاک را بشکافد.
برداشت کلزا
زمان برداشت کلزا با سایر دانه‌های روغنی متفاوت است و برداشت زمانی انجام می‌گیرد که تا حدودی ظرفیت واحدهای روغنکشی خالی است. دوره رسیدگی کلزا از کاشت تا برداشت بین ۳۱۰-۹۰ روز متغیر است. طول دوره رشد برای ارقام بهاره ۸۵ تا ۱۲۵ و برای ارقام پاییزه ۱۸۰ تا ۲۴۰ روز است.
برداشت محصول کار بسیار حساسی است، زیرا به خاطر ریز بودن دانه‌ها و عدم همزمانی رسیدگی آنها تلفات برداشت می‌تواند سنگین باشد. برداشت باید قبل از رسیدگی کامل صورت گیرد، زیرا ریزش دانه موجب کاهش عملکرد میشود. علت ریزش، باز شدن دیواره پوستی غلاف بر اثر خشک شدن بیش از حد و یا ضربه است.
مقاومت به گسستگی جدار غلاف در گونه‌های مختلف متفاوت است. کلزا حساس‌ترین و خردل مقاوم‌ترین گونه جنس براسیکا به ریزش دانه بشمار می‌آیند. مقاومت غلاف به گسستگی از طریق تجمع و گسترش بافت سخت سلولزی که پوشش غلاف را به دیواره کاذب وسط آن متصل می‌کند تعیین میشود.
در برخی از گزارشها به آزمایشهایی اشاره شده است که از طریق محلولپاشی با برخی از هورمون‌ها بر روی غلافها، می‌توان از باز شدن آنها و ریزش دانه‌ها جلوگیری کرد. با اینکه روشهای ساده و دقیقی برای تعیین میزان تحمل به ریزش ابداع شده، ولی پیچانده شدن غلافها به دور محور طولی، روش موفقی بوده است.
زیان ناشی از ریزش دانه تنها به کاهش عملکرد محدود نمی‌شود، بلکه باقی ماندن دانه‌ها در زمین و سبز کردن آنها امری است که زراعتهای بعدی را با مشکل مواجه می‌کند و در زراعتهای کلزا سبب مخلوط شدن رقمها میشود. باید شرایطی فراهم شود که دانه‌های ریخته شده در همان سال سبز کنند تا از طریق دیسک و یا شخم آنها را بتوان نابود کرد.
در ضمن، برداشت زودهنگام به کاهش کیفیت بذر منجر میشود. بهترین زمان برداشت وقتی است که غلاف ها به رنگ قهوه‌ای و دانه‌ها نیز سیاه شده‌اند. به عبارت دیگر، هنگامی که غلاف تکان داده میشود صدا دهد. رطوبت دانه در زمان برداشت باید به کمتر از ۱۵ درصد رسیده باشد.
لازمه برداشت در رطوبت بالا، عبارت است از وجود امکانات خشک کن برای رساندن رطوبت دانه به ۱۰-۹ درصد جهت انبارداری. ارقام برخوردار از ریزش را با داس یا دروگر و ارقام فاقد ریزش را در صورت رسیدگی یکنواخت محصول با کمباین برداشت می‌کنند.
به هنگام برداشت باید از تیغه‌های عمودی روی کمباین استفاده شود. سرعت رو به جلو باید آهسته (حدود دو سوم سرعت برداشت در غلات) و ارتفاع برداشت حتی الامکان بالا باشد. در برداشت دستی، بعد از برداشت، بوته‌ها را به صورت دسته‌هایی در می‌آورند که به خشک شدن کمک کند. پس از آنکه رطوبت دانه به ۱۲ درصد رسید، به کوبیدن و بوجاری مبادرت می‌کنند. این امر نیز با دست و یا تراکتور صورت می‌گیرد. انتخاب رقم، تاریخ کاشت، میزان بذر، کود و آبیاری با زمان برداشت در ارتباط هستند.
سوالات متداول درباره گیاه کلزا
۱) چه دمایی برای کشت گیاه کلزا مناسب است؟
دمای مناسب برای جوانه‌زنی و سبز شدن بذر ۲۵ درجه سانتی‌گراد است.
اگر دما از ۱۶ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد باشد سبز شدن در طول ۳ تا ۵ روز پس از کاشت صورت می‌گیرد. در دمای ۱۲ درجه سانتی‌گراد به ۷ الی ۸ روز، در ۸ درجه سانتی‌گراد به بیشتر از ۱۰ روز و در دماهای زیر ۵ درجه سانتی‌گراد به بیشتر از ۲۰ روز برای سبز شدن نیاز دارد.
۲) کدام خاک برای کاشت گیاه کلزا مناسب است؟
کلزا نسبت به انواع مختلف خاک سازگاری وسیعی را نشان می‌دهد. این گیاه را در خاکهای رسی تا حدودی سنگین تا شنی و در زمینهایی پوشیده از خاکستر آتشفشانی می‌توان کاشت کرد، ولی مناسب‌ترین خاک برای رشد آن خاکهایی با بافت متوسط، مواد آلی کافی و با زهکشی مناسب است.
