آفات و بیماری‌های درخت خرما

درخت خرما با نام علمی phoenix dactylifera از تیره palmaceae است. گیاهان این تیره همگی تک لپه و دولپه‌ای هستند. درخت خرما بومی جنوب غربی آسیا و شمال آفریقاست و حداقل از ۳ تا ۴ هزار سال پیش از میلاد مسیح کشت می‌شده است. استان‌های خوزستان، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، بوشهر، فارس و کرمان از مناطق عمده کشت نخل خرما در کشور هستند. دیگر استان‌های خرما خیز عبارتند از: یزد، کرمانشاه، ایلام، خراسان، سمنان، اصفهان و کهکیلویه و بویر احمد.

آفات درخت خرما

سپردار سفید خرما (Parlatoria blanchardi)

این آفت به نخل زینتی و درختان خرمای جوان مخصوصا درختانی که در کنار نهرها و جاهای مرطوب و همچنین پاجوش‌ها خسارت می‌زند.سپردار معمولی خرما به برگ، ساقه و شاخه‌های اصلی میوه حمله می‌کند. برگ‌های مبتلا پژمرده و زرد شده درخت، ضعیف شده و در مقدار محصول کاهش محسوسی دیده می‌شود.

حشره کامل این آفت بیضی شکل و به رنگ قهوه‌ای است و در سطح آن ماده سفید رنگی که حشره ترشح می‌نماید وجود دارد. سیر شپشک نر باریک و کشیده و شکل آن غیرمنظم و رنگ آن سفید است.

روش‌های مبارزه با سپردار سفید خرما

• هرس سالیانه شاخه‌های پایین درخت خرما و سوزاندن آن‌ها
• دشمنان طبیعی (پرداتور و پارازیتوئید)
• مبارزه شیمیایی در یک یا دو نوبت، در اردیبهشت یا آبان و آذر.

زنجره خرما (Ommatissus binotatus)

زنجره درخت خرما علاوه بر نخل‌های خرما به نخل‌های زینتی نیز صدمه می‌زند. حمله آن با ترشح فراوان عسلک همراه بوده و به همین علت سطح برگ‌ها از قارچ‌های مولد دوده نیز پوشیده می‌شود.میوه‌های درختان آلوده کوچک، چروکیده و فاقد رشد کافی هستند.

درختانی که در مجاورت نهرهای آب قرار گرفته‌اند، آلودگی بیشتری نشان ‌می‌دهند.زنجره به رنگ زرد روشن یا زرد مایل به سبز و حدود ۵ میلیمتر است. در سطح پشتی بدن، چهار الی ده لکه سیاه مشاهده می‌شود. زنجره نر نسبت به ماده کوچکتر و در روی حلقه‌های شکم لکه‌های سیاه رنگ وجود ندارد.

مبارزه با زنجره خرما

• رعایت فاصله درختان بین ۸ تا ۱۰ متر
• انجام هرس سبز بعد از تخمگذاری حشره
• مبارزه شیمیایی در یک یا دو نوبت.( نوبت اول زمانی که ۷۵ درصد تخم‌ها تفریخ شده باشند.نوبت دوم در صورت لزوم پس از برداشت خرما علیه نسل دوم آفت)

کرم گرده‌خوار خرما (شب پره بزرگ خرما) greater date moth

لاروهای این آفت به گل‌ها و خوشه‌های گل دهنده نر و ماده خرما حمله می‌کنند و گاهی نیز میوه‌های جوان را مورد حمله قرار می‌دهند.در سال‌های طغیان این آفت گاهی تا ۷۰ درصد محصول را از بین می‌برد. این آفت در نسل اول ابتدا به غلاف و برگچه‌های خرما صدمه می‌زند.

پس از آن که غلاف باز شد و گل‌ها ظاهر شدند لاروها به گل‌های نر و ماده خسارن وارد می‌کنند و میوه‌های تازه تشکیل شده را می‌خورند. به علاوه در شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب نواحی جنوبی کشور، قارچ‌ها و باکتری‌ها از محل زخم‌های حاصله توسط لارو وارد خوشه و داخل میوه شده و باعث فساد آنها می‌شوند.

مبارزه با کرم گرده‌خوار خرما

مبارزه با دیگر آفات درخت خرما نظیر کرم میوه‌خوار خرما و زنجره خرما مبارزه با این افت را نیز پوشش می‌دهد.

شب پره کوچک یا کرم میوه‌خوار خرما (سرخه یا حمیره) Batrachedea amydraula

حشره کامل این آفت با بال‌های باز به عرض ۱۰ تا ۱۲ میلیمتر است. بال‌های جلویی نیزه‌ای شک و مایل به خردلی است. رنگ تخم شب پره سفید شیری، شکل آن کروی و حدود یک میلیمتر قطر دارد. لارو از نوع Erucifom  به طول ۱۰ تا ۱۲ میلیمتر، دارای بدنی شفاف و متمایل به زرد است، سر و پشت سینه اول قهوه‌ای رنگ، شفیره ۱۵ میلیمتر، بیضی شکل و دو سر آن کشیده و به رنگ زرد است.

مبارزه با شب پره کوچک یا کرم میوه‌خوار خرما

• دشمنان طبیعی ( زنبور پارازیتوئید لارو Habrobracon hebetor)
• مبارزه مکانیکی (پوشاندن خوشه‌های درخت خرما با الیاف حصیری، بعد از ۳۰-۴۵ روز باز می‌کنند و در این مدت حشره بالغ نمی‌تواند روی خوشه و دانه‌های خرما تخم‌ریزی کند)
• مبارزه شیمیایی

در مناطقی که با زنجره خرما مبارزه شیمیایی صورت می‌گیرد نیاز به مبارزه اختصاصی ندارد و در صورت لزوم در یک یا دو نوبت انجام می‌شود. نوبت اول ۷ تا ۱۰ روز پس از تلقیح و نوبت دوم ۵-۴ روز بعد می‌باشد.

سرخرطومی حنایی خرما (Rhynchophorus ferrugineus)

این آفت احتمالا از طریق مبادلات مرزی و همراه نهال‌های آلوده خرما از کشور پاکستان وارد ایران شده است .خسارت این آفت برای اولین بار در سال ۶۹  روی نخیلات خرما در روستای بخشان گزارش شد. خسارت اصلی این آفت توسط مرحله لاروی ایجاد می‌گردد. لاروها ضمن تغذیه از دستجات آوندی، جوانه مرکزی، غلاف‌های تازه و لیفی شده برگ، کانال‌هایی در جهات مختلف بالا و پایین ایجاد می‌کنند.

در اثر تغذیه از دستجات آوندی در جریان شیره گیاهی اختلال بوجود آمده و درختان آلوده حالت تشنگی نشان می‌دهند یعنی برگ‌ها به سمت پایین آویزان می‌شوند. تنه جوش‌های خرما در اثر تغذیه لارو از جوانه مرکزی خشک شده و برگ‌های آن به رنگ سفید در می‌آید. از سوراخ‌های کانال‌های لاروی شیره تراوش می‌شود که به علت فعالیت میکروارگانیسم‌ها بر روی شیره درخت و فضولات لاروی، بوی خاص و مشمئز کننده‌ای از درختان آلوده به مشام می‌رسد. در صورت بالا بودن جمعیت لاروها در داخل یک درخت، کانال‌های لاروی به یکدیگر متصل شده و ایجاد حفره‌های بزرگی در تنه می‌کنند.

مبارزه با سرخرطومی حنایی درخت خرما

• رعایت اصول قرنطینه گیاهی
• حذف تنه جوش‌ها و پاجوش‌ها به صورت صحیح و اصولی از تنه درخت خرما به طوریکه محل مناسبی برای تخم‌ریزی آفت نباشد.
• جلوگیری از وارد شدن هرگونه زخم یا ضربه مکانیکی به تنه گیاه
• پاجوش‌ها و شاخه‌های زائد درخت که آلوده می‌باشند را حذف نموده و روی آن‌ها پوششی از پلاستیک کشیده و ضدعفونی نمود.

سوسک کرگدنی خرما (Oryctes elegans)

حشره کامل نسبتا درشت، سیاه رنگ و براق می‌باشد. در وسط سر مجهز به یک زائده شاخ مانند می‌باشد که در حشره نر این زائده بلندتر و مشخص‌تر است و شبیه به شاخ کرگدن به نظر می‌رسد.طول حشره کامل از ۳۲/۵ تا ۳۹ میلیمتر تغییر می‌نماید.تخم به رنگ سفید شفاف، بیضی شکل و بیش از یک میلیمتر قطر دارد. لاروها به طول ۹ تا ۱۰ سانتیمتر، سفید خمیده و دارای پاهای سینه‌ای قوی می‌باشد. شفیره از نوع آزاد به رنگ سفید نارنجی و حدود ۴۶ میلیمتر طول و ۱۸ میلیمتر عرض دارد.

مبارزه با سوسک کرگدنی درخت خرما

• مبارزه طبیعی (زنبور پارازیتوئید خارجی Scolia sp)
• مبارزه شیمیایی بوسیله پاشیدن طعمه مسموم در تاج درخت با استفاده از سموم

سوسک چوبخوار یا شاخک بلند درخت خرما (Pseudophihus testaceus)

سوسک چوبخوار یا شاخک بلند یکی از آفات درخت خرما است که لاروهای این آفت در ناحیه تاج درخت از قاعده دمبرگ‌ها تغذیه می‌کنند. داخل دمبرگ‌های آفت زده انباشته از خاک اره، فضولات و شیره گیاهی است که خمیر قهوه‌ای تیره رنگی را بوجود می‌آورد. لاروها در مراحل آخر دوران تغذیه خود به تنه درختان حمله کرده و به آن نیز صدمه وارد می‌کنند. از محل تغذیه لاروها روی تنه مایع قهوه‌ای رنگی خارج می‌شود که وسیله تشخیص است.

مبارزه با سوسک چوبخوار

• بهترین راه مبارزه تقویت نخل از نظر آبیاری و وضع خاک است و مبارزه شیمیایی آن مانند سوسک کرگدنی است.

کنه گرد آلود خرما (Oligonychus afrasiaticus)

در اثر تغذیه این آفت برگ‌ها به زردی می‌روند و تارهای فراوان کنه‌هاسبب جلب گرد و خاک می‌شوند، به طوریکه  نخل‌های آفت زده حالت خاک ‌آلود دارند.

میوه‌های آفت زده آب خود را از دست داده و چروکیده می‌شوند. سطح آن‌ها از تارهای این آفت و گرد و خاک پوشیده شده است. گاهی سطح میوه شکاف برداشته و قبل از رسیدن می‌ریزد. ارقام کبکاب، هلیله و زاهدی (قصب) تا حدودی نسبت به این آفت مقاوم و ارقام شکری، مردار سنگ، مضافتی، خسبک، خضراوی، عالی، مهتری، ربی و حلاوی تا حدودی حساسند. برای مقابله با کنه گرد آلود خرما، از طریق مبارزه شیمیایی در زمانی که میوه به صورت خارک است، صورت می‌گیرد.

بیماری‌های درخت خرما

طبق منابع علمی بیماری‌هایی که در نخلستان‌های ایران شیوع دارند شامل:

لکه گرافیولایی برگ بر اثر Graphiola phoenicis
پوسیدگی گل آذین خرما
لکه آلترناریایی برگ
لکه سیاه برگ
خشکیدگی خوشه خرما بر اثر عوامل محیطی
سوختگی دم خوشه
پژمردگی فوزاریومی
زوال درخت خرما
پوسیدگی نرم انتهای تنه
فساد میوه خرما
بیماری‌های نماتودی
زگیل سیاه درخت خرما.

زگیل سیاه درخت خرما

زگیل سیاه درخت خرما که به آن لکه گرافیولایی برگ نیز گفته می‌شود، شایع ترین بیماری نخل است، و در مناطقی که شرایط اقلیمی آن مرطوب است بروز می‌کند. لکه گرافیولایی در استان هرمزگان و بلوچستان روی نخل شایع است. خسارت این بیماری در نخلستان‌هایی که درختان آن‌ها از کشت بافت به دست آمده‌اند، بیشتر است.این بیماری در نخل‌های زینتی شمال کشور نیز شیوع دارد.

علائم بیماری زگیل سیاه درخت خرما

علائم بیماری لکه گرافیولایی برگ به صورت جوش‌هایی در بخش‌های مختلف برگ نخل( برگچه‌ها و رگبرگ‌ اصلی) پدیدار می‌شود. در آغاز جوش‌ها زیر اپیدرمی بوده و به تدریج با توسعه بیماری در دو سطح برگ برجستگی‌هایی سیاه رنگ ظاهر می‌شوند. برجستگی‌، زگیل مانند، کوچک و استوانه‌ای هستند. در آخر، اپیدرم برگ در محل جوشها پاره شده، اسپورهای آغازینقارچ عامل بیماری به رنگ زرد در محل جوش‌ها نمایان می‌شوند.

پس از انتشار اسپورها، حفره‌های کوچک سیاه رنگی در محل جوش‌های برگ باقی می‌مانند. برگ‌های به شدت آلوده، ضعیف و زودتر از موعد زرد شده و می‌خشکند. این بیماری موجب کاهش رشد و مقدار محصول درخت خرما می‌شود.

مبارزه با بیماری زگیل سیاه

بریدن برگ‌های بسیار آلوده، جمع‌آوری و سوزاندن آنها. بریدن برگها زودتر از موعد ممکن است در رشد و نمو درخت اختلال ایجاد کند و محصول کم شود. برخی سمپاشی درختان بیمار با مخلوط بردو را توصیه می‌کنند حساسیت ارقام درخت خرما به این بیماری متفاوت است . ارقام برحی و خضراوی مقاوم، حلاوی و مجول و سایر نیمه حساس. دیری، دگلت نور و زاهدی خیلی حساسند.حتی الامکان از ارقام حساس نسبت به این بیماری استفاده نشود و از آبیاری بارانی در نخلستان خودداری شود.

پوسیدگی گل آذین نخل خرما

پوسیدگی گل آذین نخل خرما که به آن حُامج هم گفته می‌شود، یکی از بیماری‌های مهم درخت خرما در سراسر منطقه دجله و فرات به خصوص در نواحی بین بغداد و سواحل خلیج فارس است.این بیماری هرساله (مخصوصا در سال‌هایی که هوا خنک و بارندگی زیاد است) خسارت هنگفتی به این محصول وارد می‌سازد. در ایران این بیماری سابقه طولانی داشته و شیوع آن تا کنون از مناطق خرماخیز اهواز، بلوچستان، فارس، قصرشیرین و اصفهان گزارش شده است.

مطالعات انجام شده در خوزستان نشان داد که شیوع بیماری لکه‌ای است، یعنی در یک نخلستان، بعضی از درخت‌ها به شدت آلوده در حالی که در درخت‌های مجاور، آلودگی دیده نمی‌شود. شدت بیماری نیز از سالی به سال دیگر متفاوت است.

نشانه‌های بیماری پوسیدگی گل‌آذین نخل

علائم این بیماری موقع ظهور اسپات‌های نخل خرما بروز می‌کنند. در این مواقع روی غلاف ناشکفته گل آذین، لکه‌های کم رنگ متمایل به قهوه‌ای تشکیل می‌شوند. این لکه‌ها را در مواقعی که اسپات‌ها زیر قاعده برگ‌ها نهفته‌اند میتوان دید. اسپات‌های به شدت آلوده، ممکن است اصلا نشکفند و گل‌آذین‌های داخل آن‌ها قهوه‌ای و فاسد شوند.

بعد از شکاف برداشتن اسپات‌، نشانه‌های بیماری به صورت لکه‌های قهوه‌ای روی انشعاب گل‌آذین هم دیده می‌شوند. در مواردی که آلودگی شدید باشد، تمام قسمت‌های گل آذین قهوه‌ای و خشک می‌شوند. این حالت بیشتر در گل‌آذین‌های نر دیده می‌شود.

مبارزه با بیماری پوسیدگی گل‌آذین نخل

اعمال اقدامات بهداشتی

توصیه می‌شود در اولین فرصت بعد از برداشت، تمام اسپات‌ها، خوشه‌ها و دیگر اندام‌های آلوده باقیمانده روی درخت یا ریخته شده بر کف باغ را به طور کامل جمع‌آوری کنند و در خارج از باغ بسوزانند.

استفاده از قارچ‌کش‌ها

از میان قرچکش‌های ازمایش شده در ایران تیوفنات متیل، تیابندازول، تری دی مورف و پروپیکونازول تاثیر بهتری در کنترل بیماری داشته است.

برای مبارزه شیمیایی با بیماری پوسیدگی گلآذین نخل خرما توصیه میشود قسمت‌های انتهایی درختان خرما حداقل دوبار سمپاشی شوند. دفعه اول بلافاصله پس از برداشت محصول و اعمال اقدامات بهداشتی و دفعه دوم در اواخر زمستان یا اوایل فروردین همزمان یا عبور و خروج اسپات‌های جوان از بُن دمبرگها و الیاف اطراف آن‌ها.

استفاده از ارقام مقاوم

بررسی‌های انجام شده در منطقه شادگان، بهبهان و اهواز نشان داد که حساسیت ارقام نخل خرما در برابر پوسیدگی گل‌آذین متفاوت است و خضراوی، خاصی، خیلی حساس. بریم و گنطار حساس. کبکاب و برحی نسبتا حساس. زاهدی مقاوم و دیری و حلاوی بسیار مقاومند.

خشکیدگی خوشه خرما

عارضه خشکیدگی خوشه خرما نخستین بار در سال ۱۳۶۸ از منطقه قلعه گنج شهرستان کهنوج روی درخت خرمای مضافتی گزارش شد. این بیماری در سال‌های اخیر زیان هنگفتی به محصول خرمای مناطق مختلف به ویژه جیرفت، بم× کهنوج، بوشهر، هرمزگان و خوزستان وارد کرده است.

نشانه‌های بیماری خشکیدگی خوشه خرما

پژمردگی ناگهانی حبه‌های خرما در مرحله تبدیل خارک به رطب و به دنبال آن خشکیدن حبه‌ها، بروز لکه‌های قهوه‌ای روی محور اصلی خوشه در محل اتصال به درخت و سر انجام سوختگی خوشک‌ها از نشانه‌های بارز این بیماری است. در بعضی موارد، نوارهایی به رنگ قهوه‌ای در سطحح فوقانی دم خوشه‌ها نیز مشاهده می‌شود. نشانه‌های پژمردگی و خشکیدگی خوشه خرما روی خوشه‌های نرخرمای مضافتی، کلوته، مرداسنگ، خاصی، کبکاب، بریم و برحی دیده شده‌اند.

مبارزه با بیماری خشکیدگی خوشه خرما

اقدام‌هایی مانند میانه‌کاری نخلستان با یونجه و سورگوم، پوشش خوشه‌های درخت خرما با سبد حصیری قبل از رنگ گرفتن حبه‌ها، آبیاری مناسب و به موقع و تغذیه مناسب درختان راهکارهای عملی هستند که برای پیشگیری و کاهش خسارت پیشنهاد شده‌اند.

سوالات متداول درباره آفات و بیماری های درخت خرما

 ۱) آفات درخت خرما کدام هستند؟

سپردار سفید خرما، زنجره خرما، کرم گرده‌خوار خرما، شب پره کوچک یا کرم میوه‌خوار خرما، سرخرطومی حنایی خرما، سوسک کرگدنی خرما، سوسک چوبخوار یا شاخک بلند درخت خرما، کنه گرد آلود خرما.

۲) بیماری های درخت خرما کدام اند؟

طبق منابع علمی بیماری‌هایی که در نخلستان‌های ایران شیوع دارند شامل:

لکه گرافیولایی برگ بر اثر Graphiola phoenicis، پوسیدگی گل آذین خرما، لکه آلترناریایی برگ، لکه سیاه برگ، خشکیدگی خوشه خرما بر اثر عوامل محیطی، سوختگی دم خوشه، پژمردگی فوزاریومی، زوال درخت خرما، پوسیدگی نرم انتهای تنه، فساد میوه خرما، بیماری‌های نماتودی و زگیل سیاه درخت خرما.

۳) چگونه میتوان سرخرطومی حنایی خرما را کنترل کرد؟

این آفت احتمالا از طریق مبادلات مرزی و همراه نهال‌های آلوده خرما از کشور پاکستان وارد ایران شده است. خسارت اصلی این آفت توسط مرحله لاروی ایجاد می‌گردد. مبارزه با سرخرطومی حنایی درخت خرما:  -رعایت اصول قرنطینه گیاهی. -حذف تنه جوش‌ها و پاجوش‌ها به صورت صحیح و اصولی از تنه درخت خرما به طوریکه محل مناسبی برای تخم‌ ریزی آفت نباشد. -جلوگیری از وارد شدن هرگونه زخم یا ضربه مکانیکی به تنه گیاه. -پاجوش‌ها و شاخه‌های زائد درخت که آلوده می‌باشند را حذف نموده و روی آن‌ها پوششی از پلاستیک کشیده و ضدعفونی نمود.

۴) پوسیدگی گل آذین نخل خرما چیست؟

پوسیدگی گل آذین نخل خرما که به آن حُامج هم گفته می‌شود، یکی از بیماری‌های مهم درخت خرما در سراسر منطقه دجله و فرات به خصوص در نواحی بین بغداد و سواحل خلیج فارس است. این بیماری هرساله (مخصوصا در سال‌هایی که هوا خنک و بارندگی زیاد است) خسارت هنگفتی به این محصول وارد می‌سازد.

در ایران این بیماری سابقه طولانی داشته و شیوع آن تا کنون از مناطق خرماخیز اهواز، بلوچستان، فارس، قصرشیرین و اصفهان گزارش شده است. علائم این بیماری موقع ظهور اسپات‌های نخل خرما بروز می‌کنند. در این مواقع روی غلاف ناشکفته گل آذین، لکه‌های کم رنگ متمایل به قهوه‌ای تشکیل می‌شوند.

منبع: اشکان، محمد(1390)، بیماری‌های مهم درختان میوه در ایران.