با آشنایی خاک در زمین زراعی، باغی و عملیات باغبانی باعث میشود متوجه شوید که کدام گیاهان بهتر در این خاک رشد میکنند.
حاصلخیزی خاک مجموعه عواملی است که در رشد گیاه موثر بوده و ضروری است. بنابراین دانستن ساختمان خاک و چگونگی تشکیل آن نیز اهمیت دارد. برای مثال خاک رسی سنگین ممکن است از نظر مواد غذایی غنی باشد اما چون سنگین است و برای رشد کافی ریشه زیادتر از حد با آب اشباع میشود گیاهان در آن کمتر رشد میکنند.
شاخصهای ساختمان خاک
ساختمان خاک خوب | ساختمان خاک ضعیف |
ریشه ها به طور عمیق در خاک نفوذ میکنند | ریشه ها عمق کمی دارند |
بوی مطبوعی دارد | بوی نامطبوعی دارد |
بعد از بارندگی، آب در ته یک گودال مدت زیادی باقی نمیماند | آب در گودالها یا روی سطوح پایین باقی میماند و یا بالافاصله در خاک نفوذ میکند |
شخم زمین به نسبت آسان است | خاک چسبنده و دارای کلوخ های سفت و یا خیلی خشک است |
در خاک سطحی لایه سفت وجود ندارد | در خاک سطحی لایه سفت وجود دارد |
وجود تعداد زیادی کرم و کانالهای کرم | تعداد کرمها کم است |
لایه سطحی خاک هم در زمان خشک بودن و هم تر بودن ترد و شکننده است | در موقع خیس بودن سطح زمین فرو نشسته و موقع خشک شدن سله میبندد |
فضای بین ذرات خاک، مثل موجودات درون خاک، برای گیاهان بسیار ضروری هستند. وقتی آب تمام هوای خاک را جابجا میکند و خاک چند روز اشباع میماند، گیاهان خفه میشوند و زمانی که چنین خاکی خشک شود ممکن است مثل سنگ سفت شود، با شخم زدن زمین میتوان متوجه این موضوع شد.
با اصلاح ساختمان این گونه خاکها و اجازه دادن به ورود هوا به داخل خاک میتوان تغییر زیادی در آن ایجاد کرد.
اما به عکس منافذ هوا در ذرات خاک سبک شنی به قدری بزرگ هستند که آب از میان آنها مستقیم به سمت پایین میرود، به نحوی که ریشهها به خصوص ریشه گیاهان جوان، نمیتوانند به آن دسترسی داشته باشند.
علاوه بر این، آب حین عبور از میان ذرات خاک، بعضی از مواد غذایی موجود را با خود شسته و به پایین میبرد.
افزودن یک ماده اصلاح کننده (مانند خاک برگ) که باعث افزوده شدن قدرت نگهداری غذا و اب در خاک میشود، باعث بهبود قابل توجهی میشود. بنابراین خوشبختانه برخلاف نوع خاک، ساختمان خاک را میتوان تغییر داد.
محتویات خاک
حدود نصف حجم خاک را ذرات معدنی حاصل از تاثیر هوا بر تخته سنگها، مواد آلی و موجودات زنده تشکیل داده و نصف دیگر آن آب و هوا میباشد. غذای گیاه یا مواد غذایی توسط ذرات معدنی و تجزیه مواد آلی تامین میشود.
ذرات سنگ و نوع خاک
در طول میلیونها سال، سنگها در نتیجه تاثیر هوا به ذرات کوچکی خرد میشوند، این ذرات اجزا اصلی همه خاکها را تشکیل میدهند.
اندازه و ترکیب شیمیایی ذرات یاد شده به نوع سنگی بستگی دارد که از ان حاصل آمده است و این عوامل نوع خاک را تعیین میکنند. سه نوع ذرات حاصل از هوا دیدن سنگها وجود دارند که آنها سازنده خاک میباشند: شن، سیلت و رس. نسبت ذرات مختلف موجود در یک خاک، نوع آن را مشخص می کند. بعضی از خاکها مخلوطی از هر سه نوع ذرات هستند.
اگر این سه نوع ذرات کاملا با هم برابر باشند، خاک را لومی نامند. در صورتی که مقدار یکی از ذرات سه گانه بر سایرین بیشتر باشد، آن را شنی ، سیلت یا لومی رسی مینامند.
خاک رسی
خاک رسی خاکی است که ذرات رس آن بیشتر از سایر ذرات است . به دلیل در کنار هم قرار گرفتن آن ذرات ریز و داشتن فضای کم برای ورود هوا، به شکل توپ به هم چسبیده در میآید. و در زمان کار کردن سنگین است اما معمولا از نظر مواد غذایی گیاهی غنی است.
خاک شنی
خاک دارای شن بیشتر، زود خشک شده و ریگ مانند میشود. فضای نسبتا زیاد میان ذرات خاک شنی، خیلی بزرگ هستند و نمیتوانند آب را در خود حفظ کنند، بنابراین آب به سرعت از میان آنها گذشته، مواد غذایی را به همراه می برد. به هر حال کار کردن در خاک شنی آسان است و در بهار سریع گرم میشود.
خاک سیلت
این خاک میان شنی و رسی قرار دارد و به نظر نرم میرسد. حاصلخیز است، اما به راحتی فشرده شده و ممکن استبرای کار کردن سنگین باشد.
خاک پیت
این خاک در نقاطی ساخته میشود که شرایط اسیدی مانع تجزیه کامل مواد آلی باشد. خاک پیت سیاه است و اسفنجی به نظر میرسد. از لحاظ مواد آلی غنی است و کار کردن در ان آسان است اما در تابستان خیلی خشک شده و ممکن است بسیار اسیدی شود.
خاک شور
خاک شور در مناطق خشک یافت میشود. این نوع خاک دارای مقدار زیادی نمک است که ممکن است برای گیاه مضر باشد.
زنده بودن خاک
خاک پر از انواع مختلف موجودات زنده است (باکتریهای میکروسکوپی،قارچها، حیوانات متعددی نظیر کرم خاکی، سوسکها، حلزونها و لارو حشرات). بسیاری از این موجودات مسئول بازیافت مواد آلی و تجزیه آنها هستند، تا حدی که مواد غذایی محتوی آنها بار دیگر قابل استفاده برای گیاهان باشد.
ماده ارگانیک
کلمه ماده ارگانیک به بقایای مرده و در حال تجزیه موجودات زنده مانند باقی مانده گیاهی، بقایای حیوانات و کود دامی اطلاق میشود. این مواد بخش اصلی خاک بوده، تامین کننده غذا جهت موجودات زنده خاک، به خصوص منبع بزرگی از نیتروژن برای گیاهان هستند. بدون این مواد، خاک مثل یک گرد استریل حاصل از سنگها خواهد بود.
ماده ارگانیک به طور دائم توسط موجودات خاک و اکسیداسیون طبیعی در حال تجزیه است. در طبیعت در چرخه حیات و مرگ، این مواد تجدید میشوند.
هوموس محصول نهایی تجزیه مواد آلی است، که عمل ارزشمند ذخیره کردن آب و مواد غذایی گیاه را انجام داده و در ساخته شدن خاک کمک میکند. به طور خلاصه ماده ارگانیک:
• موجودات خاکزی را غذا میدهند
• در خاک سبب تنوع زیستی میشوند
• ساختمان فیزیکی خاک را اصلاح میکنند
• آب را جذب میکنند
• غذای گیاه را فراهم نموده و کمک میکنند تا خاک آن را نگه دارد.
مواد غذایی گیاه
غذای گیاه از تجزیه ذرات معدنی و مواد آلی تولید میشود. خاک، مواد غذایی متعددی دارد که برخی به مقدار زیاد (عناصر غذایی پر مصرف) و برخی دیگر به مقدار کم (عناصر غذایی کم مصرف یا ریز مغذی) برای رشد سالم گیاه لازم است.
بسیاری از مواد غذایی که جهت رشد ضروری هستند، از ذرات پایه معدنی به دست میآیند. این مواد اسکلت خاک را تشکیل میدهند. همچنین آنها در مواد آلی یافت میشوند. نیتروژن (N) تنها در بافت زنده وجود دارد، بنابراین مواد آلی پر حجم یک منبع عمده آن محسوب میشوند.
انواع کامل غذای گیاهی را میتوان در اغلب خاکها یافت. بسته به نوع کشت، مقدار معینی ازت، فسفر، پتاس و احتمالا منیزیم نیاز است . کمبود این عناصر غذایی و مواد دیگر کم مصرف ممکن است به تولید انواعی از علائم منجر شود . البته همیشه نشانههای کمبود دلیل کم بودن این مواد نیست. برای مثال ساختمان ضعیف خاک، کمبود آب یا PH نامناسب میتواند مانع جذب مواد غذایی مورد نیاز گیاه شوند. برخی از عناصر از جمله ازت به راحتی از خاک شسته میشوند.
شیمی خاک
یکی از شاخصهای مهم خاک، میزان اسیدی یا قلیایی بودن آن است که با PH شناخته میشود. مقیاس PH از عدد ۱ که فوق العاده اسیدی است تا ۱۴ که فوق العاده قلیایی بودن را میرساند، متفاوت است.
در بیشتر خاکها این میزان بین ۴ و ۸ قرار دارد و بسیاری از گیاهان در بین ۵/۵- ۵/۷ رشد میکنند. گیاهان زینتی میتوانند دامنه وسیعی از PH را تحمل کنند، هر چند برخی مثل اریکا فقط در خاک خیلی اسیدی رشد میکنند.
سبزیها پی اچ بین ۵/۶-۷ را ترجیح داده و میوهها در پی اچ ۵/۶-۶ بهتر رشد میکنند به استثنای ذغال اخته آبی رنگ که شرایط اسیدی را میپسندند.
PH خاک چه آثاری دارد؟
پی اچ خاک و میزان دسترسی گیاه به مواد غذایی اثر دارد. در خاکهای خیلی اسیدی، ممکن است مواد غذایی شسته شده و یا در حد سمی در داخل محلول خاک حل شود. در حالت کاملا قلیایی، ممکن است که این مواد در خاک قفل شده و خارج از دسترس گیاه قرار گیرد.
گیاهانی که قادرند در حد بسیار بالا یا بسیار پایین پی اچ رشد کنند، به این مشکلات عادت کرده اند. همچنین پی اچ بر تنوع و فعالیت موجودات زنده خاک اثر میگذارد (کرک های مفتولی در شرایط اسیدی بیشتر یافت میشوند).
کرمهای خاکی که جز حشرات مفید هستند، خاکهای اسیدی دوست ندارند، بیماریهایی نظیر لکه سیاه سیبزمینی در خاکهای قلیایی بسیار دردسر سازند، در حالی که گیاهان آلوده به بیماری ریشه گرزی این چنین نیستند.
بنابراین اندازهگیری پی اچ به منظور انتخاب گیاه مناسب کشت و هنگام استفاده از کود جهت تغذیه گیاهان و سموم لازم است.
سوالات متداول درباره خاک و ساختمان آن
۱) یک خاک خوب چه ویژگیهایی دارد؟
۱-ریشه ها به طور عمیق در خاک نفوذ میکنند ۲-بعد از بارندگی، آب در ته یک گودال مدت زیادی باقی نمیماند ۳-بوی مطبوعی دارد ۴-شخم زمین به نسبت آسان است ۵-در خاک سطحی لایه سفت وجود ندارد و…
۲) منظور از ماده ارگانیک چیست؟
کلمه ماده ارگانیک به بقایای مرده و در حال تجزیه موجودات زنده مانند باقی مانده گیاهی، بقایای حیوانات و کود دامی اطلاق میشود. این مواد بخش اصلی خاک بوده، تامین کننده غذا جهت موجودات زنده خاک، به خصوص منبع بزرگی از نیتروژن برای گیاهان هستند. بدون این مواد، خاک مثل یک گرد استریل حاصل از سنگها خواهد بود.
ماده ارگانیک به طور دائم توسط موجودات خاک و اکسیداسیون طبیعی در حال تجزیه است. در طبیعت در چرخه حیات و مرگ، این مواد تجدید میشوند.
۳) انواع خاک چه نام دارند؟
در طول میلیونها سال، سنگها در نتیجه تاثیر هوا به ذرات کوچکی خرد میشوند، این ذرات اجزا اصلی همه خاکها را تشکیل میدهند. اندازه و ترکیب شیمیایی ذرات یاد شده به نوع سنگی بستگی دارد که از ان حاصل آمده است و این عوامل نوع خاک را تعیین میکنند. انواع خاک عبارتند از: خاک رسی، شنی، سیلت، پیت، شور و…