درخت گلابی و بیماریهای آن

درخت گلابی

درخت گلابی مانند درخت سیب، جزء درختان خزان‌دار است. کاشت و پرورش آن در مناطق معتدل نیمکره شمالی و جنوبی مطلوب و معمول است. درختان طبیعی و دانه‌زده گلابی، حجیم و بزرگ بوده، ارتفاع آنها به ۲۰ تا ۲۵ متر نیز می‌رسد.

گلابی هم مانند سیب، جوانه‌های گل و میوه دهنده خود را که مختلط هستند، روی شاخچه‌های کوچکی که اصطلاحا سیخک (spur) نامیده می‌شوند، تشکیل می‌دهند. این جوانه‌ها بیشتر در انتهای سیخک به وجود می‌آیند. پس از شکفتن جوانه مختلط، تعداد ۵ تا ۷ عدد گل و تعدادی برگ به وجود می‌آیند. در گلابی همه گلها با هم باز می‌شوند.

شاخه‌های جانبی از جوانه‌های رویشی واقع در محوربرگ و معمولا در نزدیکیهای قسمت انتهایی شاخه‌های سال قبل به وجود می‌آیند. در شرایط مساعد، بیشتر شاخه‌های جانبی نیمه بلند نیز حامل تعدادی جوانه‌های بارده می‌شوند. این شاخه‌های جانبی زیاد بلند نیستند و طول متوسط آنها حدود ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر و حداکثر تا ۱۰۰ سانتی‌متر است.

این شاخه‌ها چون هنوز نرم هستند و میوه‌ها در ثلث انتهایی آنها به وجود می‌آیند، بر اثر وزن میوه‌ها خم می‌شوند. درخت گلابی هر سال به موازات تولید میوه، جوانه گل را که در سال بعد به میوه تبدیل می‌شود، نیز به وجود می‌آورد. به همین دلیل سال‌آوری در گلابی کمتر از سیب است.

درخت گلابی در مقایسه با درخت سیب، به طور افراشته و به سمت بالا رشد می‌کند. رشد آن به سمت قوی‌ترشدن شاخه‌های انتهایی درخت است تا شاخه‌های پایینی آن.
خاک مناسب درختان گلابی، خاکهای شنی و رسی یا رسی و شنی عمیق هستند، خاکهای شور یا آهکی و یا با PH بالاتر از ۷ برای گلابی مناسب نیستند. درختان گلابی در خاکهای سنگین و مرطوب که خوب تهویه نمی‌شوند به تدریج مبتلا به زردی شده، سرانجام دچار خفگی ریشه می‌گردند.

ارقام مرغوب گلابی را می‌توان با پیوند کردن آنها روی پایه‌های حاصل از بذر گلابی یا «به» زیاد کرد. پایه‌های بذری «به» یک دست نیستند، به همین دلیل اگر هدف، کوتاه کردن درختان گلابی باشد، توصیه می‌شود که از همسانه‌های رویشی «به» یا پایه‌های رویشی کوتاه کننده گلابی به عنوان پایه استفاده شود.

گلابیهای آسیایی موقع رسیدن از درخت چیده می‌شوند و قابل خوردن هستند اما گلابیهای اروپایی موقعی که نارسند ولی به حد بلوغ رسیده‌اند برداشت می‌شوند. این میوه‌ها پس از مدتی از حالت نارسی خارج شده، قابل خوردن یا کنسرو کردن هستند. میوه‌های گلابی که برای خوردن برداشت شده و تازه به مصرف می‌رسند با دست از درخت چیده می‌شوند.

اخیرا ماشینهای برداشت میوه گلابی ساخته‌اند که برای براشت گلابی‌هایی که به منظور فراوری به کارخانه‌های خوشاب‌سازی فرستاده می‌شوند، به کار می‌روند. گلابیهای آسیایی به حدی ترد هستند که نمی‌توان آنها را با وسایل مکانیکی برداشت کرد. میوه گلابی را باید با دقت و بدون وارد شدن ضربه به آنها برداشت و پس از چیدن باید آنها را با نهایت دقت، سرد کرد یا به سردخانه فرستاد تا کیفیت آن رو به زوال نرود.

تشخیص بهترین زمان چیدن گلابی بسیار مهم و نسبتا کار سخت وبه غایت فنی و علمی است و نیاز به تجربه دارد. اکثر ارقام گلابی را باید موقعی چید که هنوز سبز و سفت هستند. این موضوع برای ارقامی که دیررس هستند و می‌توان آنها را در سردخانه نگه داشت، خیلی مهم است. در تشخیص رسیدن و بلوغ میوه‌های گلابی، بیشتر حجم، رنگ، سفتی گوشت میوه و مجموع مواد جامد قابل حل موجود در شیره میوه ملاک قرار می‌گیرند.

بیماری‌ها

لکه سیاه گلابی

لکه سیاه گلابی که در بعضی از کشورها «نقطه سیاه گلابی» هم نامیده می‌شود، در کشورهای خارج به ویژه اروپای متحد بسیار شایع است. آنها می‌گویند که هر جا گلابی کشت می‌شود، این بیماری هم شیوع دارد.

در ایران خسارت آن زیاد نیست و مناطق انتشارش در شهرهای حوزه خزر، آذربایجان غربی و شرقی، منطقه کرج و ساوجبلاغ، باغهای واقع در کوهپایه‌های استان تهران و خراسان است. خسارت آن در سالهایی که در بهار باردگی زیاد باشد قابل توجه است. لکه سیاه گلابی در قوچان خسارت زیادی به این محصول وارد می‌سازد.

نشانه بیماری

نشانه‌های لکه سیاه گلابی می‌تواند روی برگ، میوه و سرشاخه‌ها به وجود آیند. لکه‌هایی که روی برگ تشکیل می‌شوند، مشخص، مدور، قهوه‌ای رنگ و به قطر ۵ تا ۱۰ میلی‌متر هستند و در هر دو سطح برگ به وجود می‌آیند. لکه‌های بیماری گاهی روی دمبرگ نیز تشکیل می‌شوند.

عفونتهای اولیه و نیز آلودگیهای زود هنگام ثانوی در برگها به صورت لکه‌هایی که حالت مخملی دارند و به رنگ سبز زیتونی‌اند به وجود می‌آیند و تعداد زیادی کنیدی روی آنها تشکیل می‌شود. لکه‌های روی میوه، ابتدا در حوالی گلگاه و بعدا در سطح جانبی میوه بروز می‌کنند. اندازه لکه‌ها بسته به زمان وقوع عفونت، شرایط آب و هوایی و حساسیت ارقام، تغییر میکند.

گاهی لکه‌ها بسیار بزرگ بوده، قسمتی از سطح جانبی میوه را فرا می‌گیرند. در این حالت میوه‌ها دچار بدشکلی می‌شوند. عفونتهای دیر هنگام بهاری به شکل لکه‌های کوچک در میوه‌های عفونی ظاهر می‌شوند.

لکه‌های روی سرشاخه‌های جوان در حال رشد و قوی ارقام حساس گلابی به رنگ قهوه‌ای که حالت مخملی دارند، در اوایل فصل رویش بروز می‌کنند. در اواخر فصل رویش، لکه‌های مذکور چوب پنبه‌ای می‌شوند. در بهار سال بعد پوسته پیرامون لکه‌ها پاره شده، لکه‌های محتوی کنیدی‌ها، حالت زخم و شانکر پیدا می‌کنند.

عامل بیماری

عامل بیماری لکه سیاه گلابی Venturia pirina نام دارد.

مبارزه

۱- برای احداث باغهای جدید، استفاده از ارقام محتمل یا مقاوم در برابر بیماری – اگر در محل موجود باشند – مغتنم است.
۲- جمع آوری و انهدام برگهای آلوده افنتاده بر کف باغ، مقدار مایه قارچ را کاهش می‌دهد.
۳- بیماری لکه سیاه گلابی را با قارچ کشها به خوبی میتوان کنترل کرد. برای کنترل بیماری لکه سیاه گلابی سمپاشی حفاظتی از هنگام مرحله نوک سبزی جوانه‌ها شروع و هفته‌ای یک بار در دوره خروج آسکوسپورها تکرار می‌شود.

لکه سفید گلابی

لکه سفید گلابی که به آن لکه برگی میکوسفرلایی، لکه برگی گلابی و لکه برگی سپتوریایی، نیز گفته می‌شود در باغهای گلابی ایران چندان شایع نیست و در سالهای اخیر گزارشی از شیوع آن دیده نشده است.

نشانه بیماری

این بیماری نوعا به برگ حمله می‌کند ولی نشانه‌های آن روی میوه هم دیده می‌شود. علائم بیماری به صورت لکه‌های متعدد، ابتدا در سطح بالایی برگ به وجود می‌آیند که قطر آنها به ۳ میلی‌متر می‌رسد.

گاهی چند لکه به هم وصل شده، لکه‌های بزرگتری روی برگ به وجود می‌آیند. لکه‌ها به رنگ سفید متمایل به خاکستری با حاشیه ارغوانی هستند. در متن سفید لکه‌ها پیکنیدهای کوچک، تیره و پراکنده قارچ تشکیل و به شکل نقاط تیره ظاهر می‌گردد. در صورتی که شرایط آب و هوایی مساعد و ارقلام گلابی به این بیماری حساس باشند، برگ درختان بیمار در اواخر تابستان می‌ریزند.

عامل بیماری

قارچ عامل بیماری Mycosphaerella pyri است.

مبارزه

معمولا این بیماری با سمپاشی‌هایی که برای مبارزه با بیماریهای دیگر به عمل می‌آیند کنترل می‌شود و نیازی به سمپاشی اضافی نیست. در صورتی که بیماری شدید باشد، می‌توان درختان را بعد از شکفتن جوانه‌ها و بازشدن برگها، دو یا سه بار به فاصله دو هفته با قارچ کشهای مناسب سمپاشی کرد.

زنگ گلابی

در امریکا ۱۱ گونه قارچ از جنس Gymnosporangium به گلابی حمله و بیماری زنگ ایجاد می‌کند. در ایران این بیماری معمولا به درختان گلابی باغهای تجاری خسارت وارد نمی‌سازد. نمونه‌های این بیماری روی درختان گلابی از پلور و دماوند جمع‌آوری و گزارش شده است.

در سطح بالایی برگهای درختان گلابی ابتدا لکه‌های سبزرد ظاهر می‌شوند که به مرور زمان این لکه‌ها به رنگ زرد متمایل به قرمز تا قهوه‌ای در می‌آیند. برای اطلاعات بیشتر، نحوه خسارت و مبارزه با این بیماری به زنگ ایرانی درخت سیب مراجعه کنید.

پوسیدگی آرمیلاریایی درختان گلابی

در ایران، پوسیدگی آرمیلاریایی گلابی روی ریشه درختان گلابی از بعضی از باغهای اصفهان، تبریز و شاندیز خراسان رضوی گزارش شده است. انتشار و خسارت بیماری در این درخت قابل توجه نیست.

عامل بیماری، قارچ Armillaria mellea است. قارچ مذکور، خاکزی است و می‌تواند سالها در خاک باقی بماند. انتشار آن در فواصل کم از راه تماس ریشه‌های عفونی و نماریشه‌ها با ریشه‌های سالم درختان مجاور و در فواصل زیاد از طریق انتقال نهال، خاک و آب آبیاری آلوده امکان پذیر است. برای آشنایی بیشتر با این بیماری به مقاله پوسیدگی آرمیلاریایی ریشه مراجعه کنید.

پوسیدگی فیتوفتورایی گلابی

در ایران پوسیدگی فیتوفتورایی طوقه و ریشه درختان گلابی از قزوین گزارش و عامل آن Phytophthora cryptogea تشخیص داده شده است. فیتوفتورا روی گلابی در ایران چندان خسارت‌زا نبوده، انتشار آن در باغهای گلابی نادر است.

این قارچ به طوقه و ریشه درختان حمله می‌کند. گیاه در برابر حمله قارچ از خود دفاع می‌نماید که فرایندهای آن به تولید انگُم (Gum) در محلهای عفونی منجر می‌شود. به همین علت به بیماریهای ایجاد شده بر اثر فیتوفتورا معمولا انگومک (Gumosis) می‌‌گویند.

انگومک‌ها در میزبانهای خود دو نوع نشانه به وجود می‌آورند: نشانه‌های اصلی و مستقیم که با پوسیدگی معمولا سفت در اطراف طوقه و ریشه‌ها همراهند؛ و نشانه‌های ثانوی که به صورت ضعف عمومی، کم‌رشدی شاخه‌ها، کوچکی و زردی برگها و کم باری درخت ظاهر می‌شوند.

بلاست گلابی

بلاست گلابی یا لکه مردگی باکتریایی شکوفه اولین بار در سال ۱۹۱۴ از انگلستان گزارش شد. در حال حاضر این بیماری در سراسر جهان هرجا که گلابی کشت می‌شود می‌تواند شیوع داشته باشد. بلاست گلابی در ایران، نخستین بار در باغهای گلابی مشهد و حومه مشخص و گزارش شد.

نشانه بیماری

نشانه‌های تیپ این بیماری در شکوفه‌های گلابی ایجاد می‌شوند. لکه مردگی در بخش خارجی کاسبرگها، دمگلها و نهنجهای دسته‌های گل که هنوز باز نشده‌اند ظاهر می‌شود. در شرایط آب و هوایی مناسب، سیاه شدگی در تمام دسته گل توسعه می‌یابد و منجر به خشکیدگی تمام گلها و برگهای سیخک می‌شود.

ظهور و همکاران، گزارش کنندگان بیماری از مشهد می‌نویسند: علائم بیماری تا اندازه‌ای مشابه نشانه‌های سوختگی آتشی گلابی بر اثر Erwinia amylovora هستند، ولی شیرابه از بافتهای آلوده ترشح نمی‌شود.

عامل بیماری

عامل بلاست گلابی Pseudomonas syringae pv. syringae است.
باکتری مذکور دامنه میزبانی وسیع دارد و می‎‌تواند به صورت رورُستی (اپی‌فیتی) در بسیاری از گیاهان به زندگی خود ادامه دهد. این باکتری بیشتر اوقات در پینه و فلسهای جوانه‌های خفته و برگهای درختان میوه زمستان گذرانی می‌کند. در اوایل بهار، جمعیت باکتری موجود در جوانه‌ها شروع به ازدیاد کرده، تشکیل پرگنه (کولونی) می‌دهند و با قطره‌های باران، آب آبیاری و حشرات به اندامهای درخت انتشار پیدا می‌کنند. باکتری از منافذ موجود در شکوفه‌ها، برگها و کلاله‌های گل، وارد شده، آنها را آلوده می‌سازد. هوای سرد و مرطوب یا بارانی در خلال دوره گلدهی برای شیوع بلاست شکوفه مناسب است.

مبارزه

برای کنترل بلاست گلابی، سمپاشی درختها در مرحله خفتگی جوانه‌ها با قارچ کشهای مناسب توصیه می‌شود.

زوال گلابی

زوال گلابی از جمله بیماریهای فیتوپلاسمایی خطرناک است که موجب کاهش کمیت و کیفیت میوه، توقف رشد و مرگ درختان گلابی پیوند شده روی پایه‌های حساس به بیماری می‌شود. اولین بار این بیماری در سال ۱۹۴۸ از بریتیش کلمبیا گزارش شد و امروزه در بسیاری از مناطقی که گلابی کشت می‌شود، شیوع دارد. اولین گزارش رسمی از وجود بیماری فیتوپلاسمایی زوال گلابی در ایران را، استاد ایزدپناه و صالحی به نام خود ثبت کردند.

نامبردگان می‌نویسند:«بسیاری از درختان گلابی در مناطقی از فارس، علائم زوال از خود نشان دادند. این علائم در شیراز و استهبان عبارت بودند از: زوال تدریجی درخت، کوچکی، قرمزی و خزان قبل از موقع برگها. در استهبان علاوه بر نشانه‌های فوق، خمیدگی نوک برگها به طرف پایین و لوله شدن حاشیه آنها به سمت بالا در امتداد رگبرگ میانی نیز دیده می‌شد.

آنها به روش واکنش زنجیره‌ای پلیمراز (PCR) ماهیت فیتوپلاسمایی این بیماری را به اثبات رساندند و همچنین نتیجه گرفتند که فیتوپلاسماهای همراه با زوال گلابی در استهبان و شیراز با هم تفاوت دارند و احتمالا این بیماری در نواحی مرکزی ایران نیز وجود دارد.

نشانه بیماری

سه نشانه اصلی در زوال گلابی دیده می‌شود: زوال سریع، زوال تدریجی و قرمز شدن برگها که گاهی همراه با پیچیدگی است.
1- زوال سریع: پژمردگی ناگهانی و مرگ درخت در خلال چند روز یا چند هفته است که اغلب پیش از بروز علائم زوال تدریجی یا قرمز شدن برگها اتفاق می‌افتد. زوال سریع، بیشتر در درختان پیوند شده روی پایه‌های حساس هنگامی که در تنش گرما یا هوای خشک قرار می‌گیرند، بروز می‌کند.
2- زوال تدریجی: عبارت است از ضعف پیش رونده درخت که شدت آن فرق می‌کند. در این حالت رشد شاخه‌های انتهایی، کم یا متوقف می‌شود؛ تعداد برگها کاهش می‌یابد؛ برگها کوچک و چرمی، سبز کم رنگ شده، لبه برگها حول محور طولی به سمت بالا و انتهای آنها به طرف پایین بر می‌گردد.
3- قرمز شدن برگها در اواخر تابستان یا پاییز: این تغییر رنگ، حالت ملایم زوال تدریجی است و در درختان پیوند شده روی پایه‌های با تحمل بیشتر بروز می‌کند. گاهی قرمز شدن برگها با پیچیدگی آنها همراه است.

عامل بیماری

عامل بیماری زوال گلابی نوعی فیتوپلاسماست که تاکنون موفق به کشت آن در محیطهای کشت آزمایشگاهی نشده‌اند.این فیتوپلاسما فقط در آوندهای آبکشی درختان بیمار مستقر می‌شود و در شاخه‌های سال جاری وجود دارند و موجب رسوب کالوز و نکروز آوندی می‌شوند. عامل زوال گلابی در گونه‌های مختلف درختان گلابی زراعی و وحشی و همچنین درختان به می‌تواند بیماری ایجاد کند.

مبارزه

اقدامات زیر در جلوگیری از پیدایش و سرکوب بیماری موثرند:
1. استفاده از پایه‌های مقاوم یا متحمل در برابر بیماری در باغهای جدید الاحداث: دان‌نهال Pyrus betulaefolia، پایه بِه و کلون‌های P.communis مقاوم ترین پایه‌ها و ارقام: دوآنژو، بارتلت و اولدهاوم مقاوم هستند.
2. استفاده از پایه، پیوندک و نهالهای پیوندی سالم و عاری از بیماری به هنگام احداث باغهای جدید
3. امحای درختان بیمار در نهالستان و تا پنج سال بعد از کاشت در محل اصلی.

سیاه شدگی و ریزش میوه‌های جوان گلابی

این بیماری از سالها پیش نوعی بیماری غیرعفونی در باغهای گلابی مناطق مختلف میوه خیز کشور از جمله منطقه کرج و شهریار در استان تهران، خمینی شهر و تیرانچی در استان اصفهان و مشهد در استان خراسان رضوی شایع است.

نشانه‌های بیماری فقط روی میوه‌های جوان گلابی (بیشتر رقم شاه میوه) بروز می‌کنند. یک تا دو هفته بعد از ریزش گلبرگهای درخت ابتدا دم‌میوه‌های جوان گلابی به رنگ تیره در می‌آید. تیره‌شدن دم گلابیهای جوان از محل اتصال به سیخک شروع شده، به سمت میوه پیشروی می‌کند و گاهی تا بخشی از خود میوه هم پیش می‌رود. به تدریج دم‌ میوه کاملا سیاه می‌شود و سپس میوه‌ها سیاه و پژمرده شده، می‌ریزند.

ریزش میوه‌های جوان گلابی پس از خروج از گل تا اندازه‌ای طبیعی است ولی سیاه شدن و ریزش میوه‌ها بیش از اندازه طبیعی که گاهی تا ۳۰ درصد تمام میوه درخت می‌رسد نوعی بیماری فیزیولوژیکی به شمار می‌رود. بررسیهای انجام شده به وسیله فیلسوف و حسن‌پور نشان دادند که کمبود عناصر بور،آهن و روی با هم در سیاه شدگی دم میوه گلابی شاه‌میوه و ریزش آنها نقش اصلی دارند.

برای آشنایی بیشتر با بیماریهای درخت گلابی از جمله: سفیدک پودری، پوسیدگی قهوه‌ای، سوختگی آتشی، سبزردی آهن و پوسیدگی رزلینیایی ریشه درختان گلابی میتوانید به بیماریهای درخت سیب مراجعه کنید.

سوالات متداول درباره بیماریهای درخت گلابی

۱) چه زمانی برای برداشت گلابی باید اقدام کرد؟

گلابیهای آسیایی به حدی ترد هستند که نمی‌توان آنها را با وسایل مکانیکی برداشت کرد. میوه گلابی را باید با دقت و بدون وارد شدن ضربه به آنها برداشت و پس از چیدن باید آنها را با نهایت دقت، سرد کرد یا به سردخانه فرستاد تا کیفیت آن رو به زوال نرود.

تشخیص بهترین زمان چیدن گلابی بسیار مهم و نسبتا کار سخت وبه غایت فنی و علمی است و نیاز به تجربه دارد. اکثر ارقام گلابی را باید موقعی چید که هنوز سبز و سفت هستند. این موضوع برای ارقامی که دیررس هستند و می‌توان آنها را در سردخانه نگه داشت، خیلی مهم است. در تشخیص رسیدن و بلوغ میوه‌های گلابی، بیشتر حجم، رنگ، سفتی گوشت میوه و مجموع مواد جامد قابل حل موجود در شیره میوه ملاک قرار می‌گیرند.

۲) علائم بیماری بلاست گلابی چیست؟

نشانه‌های تیپ این بیماری در شکوفه‌های گلابی ایجاد می‌شوند. لکه مردگی در بخش خارجی کاسبرگها، دمگلها و نهنجهای دسته‌های گل که هنوز باز نشده‌اند ظاهر می‌شود.

در شرایط آب و هوایی مناسب، سیاه شدگی در تمام دسته گل توسعه می‌یابد و منجر به خشکیدگی تمام گلها و برگهای سیخک می‌شود.

علائم بیماری تا اندازه‌ای مشابه نشانه‌های سوختگی آتشی گلابی بر اثر Erwinia amylovora بوده، ولی شیرابه از بافتهای آلوده ترشح نمی‌شود.

۳) منظور از زوال گلابی چیست؟

زوال گلابی از جمله بیماریهای فیتوپلاسمایی خطرناک است که موجب کاهش کمیت و کیفیت میوه، توقف رشد و مرگ درختان گلابی پیوند شده روی پایه‌های حساس به بیماری می‌شود.اولین گزارش رسمی از وجود بیماری فیتوپلاسمایی زوال گلابی در ایران را، استاد ایزدپناه و صالحی به نام خود ثبت کردند.

نامبردگان می‌نویسند:«بسیاری از درختان گلابی در مناطقی از فارس، علائم زوال از خود نشان دادند. این علائم در شیراز و استهبان عبارت بودند از: زوال تدریجی درخت، کوچکی، قرمزی و خزان قبل از موقع برگها. در استهبان علاوه بر نشانه‌های فوق، خمیدگی نوک برگها به طرف پایین و لوله شدن حاشیه آنها به سمت بالا در امتداد رگبرگ میانی نیز دیده می‌شد.

۴) نشانه بیماری لکه سفید گلابی چیست؟ چگونه میتوان آن را کنترل کرد؟

این بیماری نوعا به برگ حمله می‌کند ولی نشانه‌های آن روی میوه هم دیده می‌شود. علائم بیماری به صورت لکه‌های متعدد، ابتدا در سطح بالایی برگ به وجود می‌آیند که قطر آنها به ۳ میلی‌متر می‌رسد.

معمولا این بیماری با سمپاشی‌هایی که برای مبارزه با بیماریهای دیگر به عمل می‌آیند کنترل می‌شود و نیازی به سمپاشی اضافی نیست. در صورتی که بیماری شدید باشد، می‌توان درختان را بعد از شکفتن جوانه‌ها و بازشدن برگها، دو یا سه بار به فاصله دو هفته با قارچ کشهای مناسب سمپاشی کرد.

منبع: اشکان، محمد(1390)، بیماری‌های مهم درختان میوه در ایران.