عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان (مرکبات)

مرکبات نیز مثل سایر درختان به آب و عناصر غذایی و دی اکسید کربن برای تولید گل، برگ، چوب و میوه نیاز دارد. اگر هر کدام از موارد فراهم نباشد انجام این اعمال نیز متوقف شده و در نتیجه گیاه قادر به رشد و تولید محصول نخواهد بود. عناصر پر مصرف گیاهان عبارنتد از:

نیتروژن (Nitrogen)

عنصر ازت یا نیتروژن به مقدار زیادی برای تولید برگ‌های سالم و رشد شاخ و برگ ضروریست. این عنصر ضمن آنکه رشد فعال گیاه را موجب شده، در گل‌دهی، تشکیل میوه و نمو میوه نیز نقش مهمی دارد. عنصر ازت به صورت نیترات یا آمونیوم توسط ریشه‌ها جذب می‌شود.

استفاده بیش از حد ازت رشد رویشی را تحریک و موجب سال‌آوری محصول می‌شود. به علاوه ازت زیاد موجب ضخیم شدن و زبری سطح میوه شده و مقدار آب میوه را تقلیل می‌دهد.

علائم کمبود نیتروژن

از علائم کمبود ازت کاهش رشد، رنگ سبز مایل به سفید تا زرد در برگ‌ها، ریزش برگ‌ها قبلاز آنکه به حد کافی توسعه یابند، کاهش تشکیل میوه و تقلیل اندازه میوه خواهد بود.

چنانچه در طول تابستان و پاییز که میوه‌ها در حال رشد هستند کمبود ایجاد شود، برخی از برگ‌های سبز به زرد تبدیل و ممکن است ریزش نمایند. میزان نیتروژن کیفیت میوه را از طریق کاهش اندازه میوه و محتوای اسید آبمیوه، افزایش روغن پوست و درصد سبزی میوه‌ها تحت تاثیر قرار می‌دهد.

مقدار ازت مورد نیاز جهت رشد رویشی و زایشی بر اساس محصول سال قبل و تجزیه برگ تعیین می‌شود. اندازه متوسط این عنصر در برگ‌ها باید بین ۷/۲ – ۵/۲ درصد ماده خشک بر حسب ارقام مختلف مرکبات باشد. استفاده از پایه‌های پر رشد مثل رافلمون موجب می‌شود تا ازت به میزان بیشتری نسبت به حالاتی که ارقام تجاری روی پایه‌های نارنج، کاریزا سیترنج و نارنگی کلئوپاترا پیوند شده‌اند، جذب شود.

فسفر (phosphorus)

فسفر عنصری غیر متحرک و با عناصری مثل آلومینیوم و آهن به صورت غیر محلول در می‌آید. نوعی تعادل بین ازت و فسفر در گیاه ضروری است. هنگامی که درخت ازت زیادی دریافت می‌کند مصرف سوپر فسفات ایجاد تعادل نموده و نتیجتا کیفیت محصول بهتر خواهد شد.فسفر در محلول خاک در ph بین ۶ تا ۷ وجود دارند. فسفر نقش مهمی در گل‌دهی و نمو میوه داشته و خصوصا برای نقاط رشد شاخه‌ها و ریشه‌ها ضروری است.

اما چنانچه کمبود فسفر در گیاه وجود داشته باشد پوست میوه زبر و کم آب خواهد شد.همچنین باعث کاهش تراکم شاخساره، اختلال در خواص فیزیکی و شیمیایی میوه، پاکوتاهی درخت، ریزش برگ‌های غیر بالغ، کاهش در عملکرد و تاخیر در بلوغ میوه‌ها می‌شود.فسفر از بافت‌های مسن به سمت بافت‌های جوان حرکت می‌کند، بنابراین علائم کمبود اول در برگ‌های مسن مشاهده می‌شود. کمبود فسفر ممکن است در مناطق با بارندگی زیاد به دلیل آبشویی و فرسایش نیز رخ دهد. در خاک‌های غیر اسیدی فسفر سریعا غیرقابل دسترس می‌شود.

پتاسیم (potassium)

پتاسیم برای حفظ سلامتی درخت و میوه بسیار مهم است.درختان مرکبات میزان بالای پتاسیم را تحمل می‌کنند هرچند افزایش خیلی زیاد این عنصر موجب کاهش کیفیت میوه پرتقال والنسیا و گریپ فروت شد.اما لیموها و نارنگی‌ها در برابر مصرف زیاد پتاسیم مقاومت دارند. کمبود شدید پتاسیم سبب زردی و سوختگی برگ‌های بالغ،ریزش قبل از بلوغ، مرگ شاخه‌های کوچک ظاهر شده در بهار، کوچکی و  پوست نازکی میوه‌ها می‌شود.

علائم کمبود پتاسیم در لمون‌ها

زردی و برنزه شدن بخش‌هایی از برگ شده و در حالت کمبود شدید، برگ‌ها پیچیده و شاخه‌های جانبی جدید، ضعیف و دوکی شکل می‌شوند.پتاسیم قابل جذب گیاه ممکن است در خاک‌هایی که دارای مقدار زیادی عناصر کلسیم و منیزیم هستند با کاربرد زیاد ازت کاهش یابد. کاهش رطوبت خا نیز جذب پتاسیم را کاهش می‌دهد.

برای برطرف کردن کمبود نیتروژن، فسفر و پتاس، با توجه به ازمایش آب و خاک و طبق نظر کارشناس می‌توان از کودهای حاوی این عناصر به صورت مجزا و یا از کودهای کامل NPK استفاده نمود.

کلسیم (Calcium)

کمبود کلسیم در شرایط باغی معمولا مشهود نیست بلکه منتج به کاهش آبمیوه و Tss بالای میوه می‌شود.

علائم کمبود کلسیم در مرکبات

در برخی موارد نوعی کاهش رشد میوه و ضخامن پوست در پرتقال دیده شده است. کاهش رشد و برگدهی، پاکوتاهی درخت، چندجوانه‌ای، زردی برگ‌ها، کروی یا قلبی شکل شدن برگ‌های کوچک، پوسیدگی ریشه، کاهش اندازه میوه و کاهش عملکرد.تداوم در استفاده از کودهای آمونیوم دار بویژه سولفات آمونیوم ، از دست‌دهی کلسیم خاک را افزایش می‌دهد.کمبود کلسیم در خاک‌های خیلی شور به دلیل وجود غلظت بالایی از سدیم رخ می‌دهد.در چنین شرایطی با کاربرد آهک، کمبود کلسیم و آثار زیان بار شدیم جبران می‌شود. همچنین با استفاده است کودهای حاوی کلسیم، مثل دفندر کلسیم، کمبود کلسیم را در گیاهان برطرف کرد.

منیزیم( Magnesium)

منیزیم با نمو بذر در ارقام بذردار در ارتباط است و کمبود آن در برگ‌ها به وضوح دیده می‌شود.

علائم کمبود منیزیم در مرکبات

زرد شدن حاشیه خارجی برگ‌ها و بروز یک محدوده مثلثی شکل است.برگ‌های زرد شده در پاییز ریزش می‌کنند. در اثر کمبود شدید پتاسیم برگ‌ها تماما می‌ریزند و موجب مرگ سرشاخه‌ها می‌شود.با مصرف شدید پتاسیم، کاهش منیزیم نیز عارض می‌شود.

کمبود منیزیم بیشتر در خاک‌های اسیدی و با آبشویی بالا مشاهده می‌شود.در خاک‌های شنی اسیدی، منیزیم به راحتی در معرض آبشویی قرار دارد.استفاده از سولفات یا اکسید منیزیم در خاک‌هایی که اسیدیته آنها متعادل شده است موفقیت آمیز بوده است.

گوگرد (Sulfur)

علائم کمبود گوگرد به دلیل اینکه با تشکیل پروتئین و کلروفیل در ارتباط است شبیه به کمبود نیتروژن است با این تفاوت که در بخش‌های رویشی جدید نمایان می‌شود.درختان به حالت پاکوتاه و به رنگ سبز مایل به زرد تغییر می‌کنند. چنین کلروزی در بخش‌های رویشی جدید مرکبات شدیدتر است، چون سولفور همچون نیتروژن تحرک زیادی از اندام‌های مسن به برگ‌های جوان ندارد.

معمولا کمبود گوگرد در کوددهی بالای نیتروژن رخ می‌دهد. در شرایط نیتروژن زیاد و گوگرد کم، رشد گیاهان مختل شده و علایم کمبود گوگرد ظاهر می‌شود.چنانچه نیتروژن به تنهایی استفاده شود عملکرد کاهش می‌یابد در حالیکه کاربرد تلفیقی نیتروژن و گوگرد رشد و عملکرد متعادلی را باعث می‌شود.

علاوه بر عناصر پرمصرفی که به آن اشاره شد گیاهان به عناصر دیگری همچون روی، آهن، منگنز، مس و بر نیز نیاز دارند که کمبود هر یک از این عناصر به نوبه خود بر عملکرد درختان تاثیرگذار است.

روی(zink)

کمبود روی یکی از رایج ترین  مواردی است که در مرکبات با ایجاد زردی در برگ‌های جوان مشاهده می‌شود.

علائم کمبود روی در مرکبات

معمولا برگ‌های این درختان کوچک و باریک می‌شوند و در صورت شدت کمبود، برگ‌ها ریزش کرده و مرگ سرشاخه‌ها اتفاق می‌افتد. بین رگبرگ‌ها کلروز شده و رگبرگ‌های فرعی سبز باقی می‌مانند و در حالت حاد کلروز بین رگبرگی توسعه می‌یابد. ریزش قبل از بلوغ برگ‌ها، نوارهای کلروتیک مایل به سفید در برگ‌های مسن و سفیدی برگ‌های فوقانی نیز علایم کمبود روی در مرکبات است.

در حالت کمبود شدید برگ‌ها به طور غیر طبیعی باریک، تمایل به قائم بودن و به شدت کوچک می‌شوند. این عوارض بیشتر در جهت‌های شمالی و غربی درخت دیده می‌شود. در صورت کمبود منیزم و مس، میزان روی به دلیل آسیب به ریشه کاهش یافته و علائم کمبود عنصر روی مشاهده می‌شود درحالیکه ممکن است در خاک عنصر روی به اندازه کافی وجود داشته باشد.

کمبود عنصر روی ممکن است در اثر فرسایش خاکی یا تشکیل ترکیبات غیر محلول روی رخ دهد. زیادی فسفر یا نیتروژن می‌تواند کمبود روی را تحریک و یا شدت بخشد. مصرف اکسید روی یا سولفات روی بعد از شکوفه‌دهی می‌تواند در رفع آثار کمبود این عنصر در گیاه مفید باشد.

به منظور برطرف کردن کمبود روی می‌بایست از کودهای روی با توجه به نیاز گیاه و آزمایش آب و خاک و طبق نظر کارشناس استفاده نمود.

مس(copper)

علائم کمبود مس در مرکبات کم‌تر مشاهده می‌شود، ولی ممکن است در درختانی که در خاک‌های غیرحاصلخیز کشت شده‌اند نشانه‌های کمبود قابل تشخیص باشد.

علائم کمبود مس

علائم کمبود شامل غیر طبیعی شدن برگ‌های بزرگ، مرگ شاخه‌ها در بازوها، تشکیل صمغ زیر پوست و صمغ قهوه‌ای روی میوه، شاخه‌ها و برگ‌ها است.به علت وجود مس در قارچ‌کش‌ها، مصرف این مواد می‌تواند سبب رفع آثار کمبود مس می‌شود.در خاک‌های اسیدی با استفاده از ترکیبات مس، آثار سمیت مس در گیاه ظاهر می‌شود.از علائم سمیت این عنصر کاهش محصول، تولید برگ‌های کوچک و علایم شبیه کمبود آهن است.

در صورت ظهور سمیت مس در درختان باید ph خاک را بالاتر از ۷ افزایش و یا حفظ نمود. ضمن اینکه باید توجه نمود که با مصرف آهک و افزایش ph محلولیت مس کاهش می‌یابد. علائم کمبود در پرتقال به صورت زخم‌های پوسته مانند در روی پوست میوه و در لمون‌ها به صورت کاهش در  آب میوه است.

برای برطرف کردن کمبود مس در گیاهان می‌توان از کودهای حاوی مس، مثل دفندر مس استفاده کرد.

منگنز (Manganese)

کمبود منگنز به طور گسترده‌ای در خاک‌های قلیایی بروز می‌نماید و کمتر درختانی که در سایر خاک‌ها کشت شده‌اند به چشم می‌خورد. آثار کمبود منگنز با تغییر رنگ برگ‌ها به زردی و سبز تیره ماندن رگبرگ‌های اصلی قابل تشخیص است. در خاک‌های اسیدی ترکیبات منگنز به صورت محلول در آمده و جذب بیش از حد این عنصر موجب می‌شود برگ‌های کوچک و جوان به صورت سبز مایل به زردی باقی مانده و به حد طبیعی خود نرسد.

نوک برگ‌ها قهوه‌ای شده و پهنک آن از دمبرگ جدا می‌شود. شاخه‌های جوان از بین نرفته لیکن بخش‌های جدید رویشی خیلی کوچک باقی می‌مانند. در صورت بروز سمیت در گیاه، می‌توان با افزودن آهک به خاک و افزایش ph تا حدود ۷، این مشکل را مرتفع نمود.

معمولا کمبود منگنز همراه با آهن و روی رخ می‌دهد. کمبود روی و منگنز کلروز آهکی را سبب می‌شود و مشخصه آن رگبرگ‌های سبز تیره همراه با پیچ‌خوردگی ناحیه بین رگبرگ‌ها است.در چنین حالتی کمبود منگنز در حالت حاد بوده اما کمبود روی نسبتا ملایم است و کودهای منگنز می‌توانند این علام را برطرف کنند.

بُر(Boron)

عارضه کمبود و سمیت بر در باغ‌های مرکبات محتمل است. از آنجایی که در خاک‌های سنگین و فاقد زهکشی مناسب و یا عدم آبیاری کافی میزان عنصر بُر می‌تواند زیاد باشد، آثار سمیت بُر در درختان ظاهر می‌شود.

بُر به سهولت در آب محلول بوده و قابل شستشو است. برای سلامتی گیاه، شستشوی خاک با هدف کاهش سطح بُر و نمک‌های مضر خاک ضروری بوده اما مصرف ازت پس از آن به منظور جایگزینی و تامین ازت خام الزامی است.

علائم کمبود بُر

کاهش قدرت تنومندی درختان، دارای رشد رویشی و گل‌دهی پراکنده و کم پشت ، معمولا میوه‌ها سفت و در سطح پوست میوه نوعی صمغ ایجاد می‌شود.در قسمت مرکزی میوه ممکن است صمغ‌ها خیس و حل شده و باعث سقط یا تیره‌گی بذور شوند.

آهن (Iron)

کمبود آهن در خاک‌هایی که دارای مقدار زیادی کربنات کلسیم و در نتیجه Ph حدود ۸ هستند و به وفور مشاهده می‌شود. ممکن است در این خاک‌ها آهن به اندازه کافی وجود داشته باشد ولی قابل دسترس برای گیاه نباشد. کمبود آهن ممکن است توسط مقادیر بالای فسفر و یا فلزات سنگین خصوصا مس در خاک تحریک شود.

علائم کمبود آهن

برگ‌های جوان به رنگ زرد یا سفید در آمده، و رگبرگ‌ها سبزرنگ باقی می‌مانند.در حالت شدید، برگ‌ها کوچک، نازک و نرم شده و بزودی ریزش می‌کنند. بخش‌های انتهایی درخت خشک شده و به تدریج حجم تاج کاهش یافته و میزان میوه‌نشینی و عملکرد کاهش می‌یابد.

میوه‌ها تمایل به کوچکی همراه با کاهش در مواد جامد محلول و اسیدیته آب میوه دارند. گاهی ممکن است یک شاخه از یک درخت یا چند درخت در قسمتی از یک باغ این علائم را نشان دهند.کمبود آهن با قلیایی بودن خاک، آبیاری زیاد، مرطوب بودن طولانی بودن خاک یا زهکشی ضعیف ارتباط دارد.

برای برطرف شدن کمبود آهن در گیاهان می‌توان از کودهای آهن طبق نظر کارشناس استفاده کرد.

سوالات متداول درباره عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان

۱) گیاهان برای رشد و تولید محصول به جز آب و دی اکسید کربن به چه عناصری نیاز دارند؟

گیاهان برای رشد و تولید محصول به نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کلسیم، گوگرد، منیزیم،آهن، روی، بر، منگنز و مس نیاز دارند.

۲) به چه عناصری، عناصر پر مصرف  و عناصر کم مصرف گیاهان گفته می‌شود؟

نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کلسیم، گوگرد و منیزیم را عناصر پر مصرف و آهن، روی، بر، منگنز و مس را عناصر کم مصرف می٬گویند.

فتوحی قزوینی. ر. و فتاحی مقدم.ج.(1395). پرورش مرکبات در ایران، دانشگاه گیلان.