هرس درختان مرکبات

درختان مرکبات نسبت به سایر درختان میوه به هرس کمتری احتیاج دارند. از طرف دیگر با انجام هرس شدید طی چندین سال می‌توان اثر پاکوتاهی را در آن‌ها مشاهده نمود. در چارچوب داشتن یک مدیریت خوب در باغ، انتخاب و انجام هرس نوعی عملیات مدیریتی محسوب شده که سطح تولید و اندازه میوه را بهبود می‌بخشد. بنابراین انجام هرس ضروری و مفید است.

هرس درختان چه تاثیری دارد؟

این امر سبب امکان کنترل درخت و محدود نمودن عوامل ساختاری درخت (چون ارتفاع، پراکندگی شاخه‌ها و تراکم تاج)، فعالیت تاج می‌شود. ساختار و فعالیت شاخه‌های درختان هم‌زمان با رشد، انبوه شدن و در نهایت مسن شدن درخت تغییر می‌کند. انبوه شدن شاخه‌ها باعث کمبود نور، کاهش سطح برگ و تولید شاخساره، قرار گرفتن میوه‌ها در قسمت‌های انتهایی تاج و در نهایت کاهش در عملکرد، اندازه میوه و کیفیت خارجی میوه می‌شود.

به همین دلیل درختان مرکبات قبل از وقوع چنین مشکلاتی نیاز به هرس دارند. قطع شاخ و برگ از درختان مرکبات بالغ و سالم عملکرد را نسبت به میزان شاخ و برگ حذف شده کاهش می‌دهد. در درختان جوان و نابارور، میوه‌دهی را به تاخیر می‌اندازد. بنابراین، باید به اندازه مورد نیاز برای توسعه درخت در آینده و عملیات باغی مورد نیاز و نیازهای هر اصله درخت تنظیم شود.

تفاوت درختان میوه خزان‌دار و همیشه سبز مرکبات

محل ذخیره‌سازی مواد غذایی در بین درختان میوه خزان‌دار و همیشه‌سبز مرکبات متفاوت است. در طول تابستان اکثر موادد غذایی بیش از حد تولید شده توسط درختان خزان دار در سیستم ریشه ذخیره می‌شود. هرس درختان خزان‌دار در زمان خواب، عرضه مواد غذایی ذخیره شده را کاهش نمی‌دهد و آن را برای رشد در بهار باقی می‌گذارد.

از طرفی درختان مرکبات، کربوهیدرات در برگ و شاخه‌ها ذخیره شده و تنها مقدار جزئی به سیستم ریشه می‌رود. حداکثر میزان مواد غذایی در نیمه یا اواخر اسفند و قبل از شروع فعالیت رشدی فصل بهار به حداکثر میزان خود می‌رسد. بنابراین، شاخ و برگ درخت مرکبات به عنوان یک منطقه مهم نگهداری مواد غذایی است.

هرس، با حذف این شاخ و برگ سبب تولید رشد رویشی  با هزینه تولید میوه می‌شود. در ادامه این بخش از مطالب به جنبه‌های عملی هرس مرکبات می‌پردازیم.

جنبه‌های عملی هرس مرکبات

برای فراهم ساختن شکل مناسب درخت، طی ۲-۳ سال هرس فرم الزامی است. هر شاخه‌ای که در ناحیه زیر پیوند ظاهر می‌شود باید در همان مراحل اولیه رشدی قطع شد. با هدف ایجاد تاجی تقریبا از ۳۰-۴۰ سانتی‌متری سطح زمین شروع شود و تعداد ۳-۴ شاخه در اطراف درخت و با فاصله حدود ۱۰ سانتی‌متر از یکدیگر نگه داشته و بقیه شاخه‌ها قطع شوند. معمولا هرس در زمستان و بعد از رفع خطر سرما انجام می‌گیرد.

هرس در خزانه نهال

اولین هرس اغلب در زمان خارج نمودن نهال جوان از بستر انجام می‌شود. در اغلب مواد نهال نیاز به تمیز کردن ریشه دارد. قطع کردن اندام‌های هوایی متناسب با کوتاه کردن ریشه ممکن است برای تعادل لازم باشد تا ریشه بتواند آب کافی برای جلوگیری از پژمردگی برگ‌ها را فراهم نماید. پس از آن، نهال‌ها به صورت ردیفی قرار داده می‌شوند. پس از شروع رشد مجدد، باید تنه‌جوش‌های پایین تنه را که حجم زیادی می‌گیرند را ترجیحا با مالش توسط دست پوشیده با دستگش حذف شوند. هم‌چنین می‌توان از رشد تنه‌جوش‌ها با پوشیدن تنه نهال با فویل آلمونیوم و یا گونی‌های کنفی جلوگیری کرد.

پایه‌های رافلمون، ماکروفیلا، سیترنج و گونه‌های سه برگچه دارای رشد عمودی با تنه واحد بوده و معمولا به هرس کمتری نیاز دارند. پرتقال، گریپ‌فروت، نارنگی تمایل به شاخه‌دهی در بخش‌های پایین‌تر داشته و نیاز به هرس دارند.

عملیات سرزنی یا خم کردن، معمولا برای کنترل کردن رشد رویشی پایه نیاز است. هم‌چنین رشد بعدی جوانه را که با ساقه یکی شده است تقویت می‌کند. در سر زنی، تنه چند سانتی‌متر بالاتر از جوانه قطع می‌شود. در حالت خم نمودن ساقه، انتهای نهال بدون اینکه قطع شود خم و ثابت می‌شود. تا زمانی که جوانه پیوندک به اندازه کافی رشد نکند انتهای نرک قطع نمی‌شود.

هرس جزئی

تا زمانی که درختان برای کاشت آماده شوند با هدف حذف پاجوش، هرس جزئی لازم است. بطور کلی ارتفاع حدود ۷۵ سانتی‌متررا برای تمام انواع مرکبات در نظر می‌گیرند. نهال‌ها درست قبل از کاشت، دوباره هرس فرم می‌شوند. در این حالت سه تا پنج شاخه به فاصله مناسبی در جوانب درخت نگهداشته و از ارتفاع ۱۲ تا ۲۰ سانتی‌متری قطع شود. این کار سبب تعادل بخش بالایی با سیستم ریشه می‌شود.

• هرس درختان جوان

درختان مرکبات به هیچ هرسی برای دو یا سه سال پس از انتقال به زمین اصلی به جز حذف شاخه در صورتی که از انتهای تنه باشد ندارد. در اطراف تنه برای جلوگیری از جوانه ‌زنی تنه نیز با استفاده از پوشش ایجاد سایه می‌نمایند که در نواحی جنوب ایران ضروری است.

انتخاب شاخه‌های اسکلت

انتخاب شاخه اصلی دائمی در طول دو یا سه سال اول زندگی درخت معمولا خوب جواب نخواهد داد. از جوانه‌های نزدیک به انتهای درخت جهت این کار استفاده می‌شود.

این جوانه‌ها با فاصله کوتاه از هم بوده و رو به بالا رشد می‌کنند. این رشد تا زمانی که وزن‌شان به پایین و جوانب خمیده شوند ادامه دارد. همانطور که درخت مسن‌تر شد و اندازه درخت افزایش می‌یابد، فضای مرکز درخت کوچکتر شده و شاخه‌ها همدیگر را قطع می‌کنند.

ممکن است وقتی به ۳-۴ سال برسد بسته به میزان نفوذ نور، اندازه و رشد، تنک انتخابی برای حذف شاخه‌های خیلی نزدیک به هم و یا قرار گرفته روی هم انجام شود. طی ۵ یا ۶ سال بعد، محدود به حذف شاخه‌هایی است که در رشد اسکلت شاخه‌های تنه اختلال ایجاد می‌کنند. شاخه‌های نامطلوبی که پس از آن جست می‌زنند در همان مراحل اولیه که چند سانتی‌متر طول رشد داشته و ترد هستند حذف شوند.

اگر اجازه رشد داده شود علاوه بر اینکه از ذخیره مواد غذایی استفاده می‌کنن بعدا بایستی درخت را شدیدتر هرس کرد. در موقع هرس بهتر است ترکه‌ها و شاخه‌های نابجا را از همان نقطه انشعاب حذف کرد. این کار سبب کاهش جست‌های جدید در اطراف محل برش می‌شود. برش‌ها تا حد امکان باید عمودی باشد. در حالتی که به افقی نزدیکتر می‌شود جست‌های زیادی جوانه جدید ایجاد می‌شود. نارنگی‌ها، لمون‌ها، درتقال و گریپ‌فروت باید طی سال‌های اولیه ایجاد باغ هرس شوند.

هرس درختان لیمو

درختان لیمو به دلیل عادت رشدی باز و نامنظم نیاز به هرس دارند اما کمتر از آنچه که معمولا عرف است. درختان لیمو هرس نشده زودتر و به میزان زیاد میوه می‌دهند.

ایجاد یک چارچوب خوب برای درخت مانع شکستن شاخه‌ها می‌شود. بی‌توجهی به هرس اولیه در درختان لیمو سبب برش‌های سنگین در مواحل بعد می‌شود که موجب تاخیر و کاهش عملکرد درخت می‌شود. دو نوع سیستم هرس برای لمون‌ها استفاده شده است. یکی هرس شدید شاخه همراه با تنک کردن جاهای شلوغ شاخه‌ها و دومی اصولا تنک کردن شاخه‌ها همراه با یک هرس سبک در جوانب درخت در صورت نیاز است.

در روش هرس رهبر، شاخه‌های با رشد مستقیم به شدت قطع می‌شوند. شاخه‌های جدید که در نزدیکی بالای این شاخه بریده باشند تنک شده و به همان طریقه قطع می‌شوند. برخی شاخه‌های کناری برای جلوگیری از تراکم در درخت حذف می‌شوند. این نوع سبب ایجاد درختی کوچک و متراکم همراه با تاخیر در میوه‌دهی و کاهش عملکرد می‌کند.

 هرس درختان بالغ

درختان بارده پرتقال و گریپ‌فروت نیاز به هرس کمی دارند. نتایج تحقیقات نشان داده که عملکرد درختان سرحال در اثر هرس شدید کاهش می‌یابد. به دلیل مدیریت آسان، همان هرس سبک توصیه می‌شود. تنک سبک شاخه‌ها در نواحی انتهایی درخت رشد جانبی را تقویت نموده که مفید است.

جهت کنترل آفات و برداشت آسان، محدود کردن ارتفاع درخت ممکن است مناسب باشد اما اگر شدید باشد فواید آن با کاهش میوه‌دهی لطمه می‌بیند. با مسن شدن درخت در باغ‌های خلوت، ابتدا شاخه‌های بالایی جهت کیفیت تولید میوه کم می‌شود. تنک سبک سبب تقویت رشد شاخه‌های جدید بارده می‌شود اما هرس نباید به حدی درخت را باز کند که در شاخه‌های در معرض نور ایجاد آفتاب سوختگی کند.

اگر یک شاخه در معرض آفتاب سوختگی باشد باید با پوشش سفید حفاظت شود. در زمان تنک انتهای درخت، شاخه‌ها نباید به اندازه یک کنده (شدید) کوتاه شوند بلکه به یک شاخه دیگر یا جانبی کاهش می‌یابد. بیشتر شاخه‌های خشک ممکن است حذف شود اما حذف همه شاخه‌های نابارور اقتصادی نیست. شاخه‌های نابارور و ضعیف از مرکز درخت باید حذف شوند اما شاخه‌های قوی تا حد امکان حفظ شوند و برای پر کردن نواحی تنک خمیده نموده تا بارور شوند.

دامنه‌ی درخت بخش زیادی میوه را تولید می‌کند و هرس باید جهت کاهش شاخه‌های بارده انجام شود. شاخه‌های غیر بارده موجود در این دامنه با برش از زیر حذف شوند تا شاخ و برگ فوقانی و جدید جایگزین شوند. بدیهی است که این برش‌ها کمک به باردهی مطمئن و کافی در بخشپیرامونی درخت می‌کند.

هرس درختان آسیب دیده

درختان آسیب دبده توسط سرما، بادزدگی شدید یا توسط جوندگان نیاز به هرس ویژه دارد. معمولا دوره‌های یخبندان متوسط تا شدید در نواحی مرکبات‌خیز به ویژه شمال کشور رخ می‌دهد. چنانچه خسارت جزئی در برگ‌ها و شاخه‌های کوچک باشد نیازی به هرس نیست. در حالت مرگ شاخه‌های تنه‌ای توسط یخبندان شدید هرس ضروری است.

زمان هرس

از آنجا که زمان هرس برای مرکبات زیاد بحرانی نیست درختان اغلب زمانی هرس می‌شوند که سایر عملیات‌های باغبانی در کمترین مقدار است.تجربه نشان داده که بهترین نتیجه زمانی حاصل می‌شود که هرس در زمانی که خطر سرما مرتفع شده و قبل از شروع دوره جدید رشد انجام شود. در بهار سرعت رشد شاخساره‌ وقتی درختان در اواخر پاییز هرس شوند زیاد خواهد بود. همچنین هرس پاییزه جست‌های آخر فصل را که ترد و مستعد به سرما هستند را تحریک می‌کنند. زمان هرس ممکن است با حضور میوه‌های بالغ در درختان محدود شده باشد.

در پرتقال‌های ناول و گریپ‌فروت زمستانه مشکل کمتری در این زمینه است چون میوه قبل از بهار برداشت شده است ولی در پرتقال‌های والنسیا و گریپ‌فروت تابستانه که در زمان واحد هر دو میوه جوان و بالغ روی درخت است هرس در اواخر تابستان که تعداد میوه محدود است ترجیح داده می‌شود.

هرس جوان‌سازی

یکی از مشکلات فعلی باغ‌ها در شمال و جنوب کشور کاهش توان درختان و تولید میوه کوچک و عملکرد پایین به ویژه در باغ‌های قدیمی‌تر است. این ضعف ممکن است با افزایش سن درخت، بارندگی کم، آبیاری ضعیف، تجمع نک در خاک، مشکلات ویروسی‌ها، آفات و آلودگی هوا بطور جداگانه و یا ترکیبی از هم ایجاد شود.

هرس جوانسازی برای تولید شاخه بارده جدید و شکل‌گیری تاج درخت نیرو می‌دهد. هنگامی که بخش‌های قدیمی‌تر و ضعیف‌تر از درخت حذف شود جوانه‌ها و جوانه‌های بارده جدید شکل می‌گیرند. گرچه مشکل ضعیف تصحیح می‌شود ولی اثر هرس موقتی بوده و دوباره درختان ضعیف می‌شوند. یک برنامه خوب شامل آبیاری، تغذیه، کنترل آفات به اندازه هرس خوب برای اینکه باغ به عملکرد خوب برگردد نیاز است.

فواید هرس درختان مرکبات

در مبحث قبل به ضرورت، تفاوت هرس در درختان خزان‌دار و همیشه سبز و جنبه‌های عملی هرس پرداختیم. در اینجا به فواید و تاثیرات هرس ( از جمله عملکرد، اندازه میوه، افزایش کیفیت گل آذین، افزایش کیفیت میوه، سهولت در برداشت، سهولت در محلول پاشی و کاهش ضایعات)، می‌پردازیم.

عملکرد

هرس انتخابی می‌تواند نقش تعیین کننده و افزایشی روی عملکرد خصوصا در دومین و سومین سال هرس داشته باشد.هرچند که در بعضی مواقع تاثیر مستقیم روی عملکرد نداشته است.

اندازه میوه

به طور معمول اندازه میوه با هرس افزایش می‌یابد.چنین اثراتی ممکن است به دلایلی چون کاهش در تعداد گل به دلیل افزایش ماده خشک تخمدان در انواع گل آذین‌ها، کاهش پتانسیل تولید چوب‌های ضعیف و تغییرات ایجاد شده در نفوذ نور، غالبیت انتهایی و تقسیم مواد جذب شده باشد.

افزایش کیفیت گل‌آذین

شاخه‌ها الگوی متفاوتی از گل را نشان می‌دهند. دو حالت عمده وجود دارد: واحدهای شاخه ده ضعیف که تمایل به تولید گل‌آذین‌های بدون برگ دارند و واحدهای شاخه ده قوی که ۲-۳ بار تولید گل آذین‌های برگدار می‌کنند.میوه‌های حاصل از این دو نوع گل‌آذین از نظر متوسط قطر و ماده خشک نیز با هم متفاوت هستند.میوه‌های حاصل از گل آذین‌های برگدار ۱۵ درصد بزرگتر و ۴۴ درصد سنگین‌تر از نوع بدون برگ هستند.

هرس از طریق ایجاد نوعی تعادل بین تعداد گل و گل آذین‌های بدون برگ می‌تواند موثر باشد. هرس موجب گل‌دهی، برگدهی و شاخه‌زایی با کیفیت بالا می‌شود. میوه‌های حاصل از گل‌آذین‌های برگدار بزرگتر هستند و شواهدی وجود دارد که دارای مواد جامد محلول بیشتر و اسید کمتر نسبت به میوه‌هایی هستند که از گل آذین های بدون برگ مشتق شده‌اند.

افزایش کیفیت میوه

کیفیت میوه از دو جنبه قابل بررسی است. برخی صفات کیفی میوه ( TSS بالا، محتوای آبمیوه و …) مربوط به خود میوه است و برخی مشخصات نیز مربوط به بازار فروش و مصرف کننده است.درختان با تاج هرس شده، توسعه رنگ سریعتر و بهتری نشان می‌دهند. میوه‌های بالغ رشد یافته در شرایط نوری بیشتر، میزان مواد جامد محلول بیشتری نیز داشتند.

عارضه ترکیدگی میوه در درختان با هرس کمتر شایع‌تر است در حالیکه میوه‌های رشد یافته تحت تابش نوری بالا نسبت به عارضه فروپاشی پوست و آسیب سرمایی مقاومت بیشتری نشان دادند. هرس همیشه موجب افزایش محصول نمی‌شود بلکه موجب تشویق درخت به افزایش کیفیت میوه می‌شود.

کمبود کربوهیدرات‌ها و نیتروژن در درختان مرکبات، هم رشد و هم میوه‌دهی ضعیف ایجاد می‌کند. اگر در درختان میزان کربوهیدرات‌ها کم باشد ولی نیتروژن به کفایت  موجود باشد، رشد رویشی ایجاد می‌شود. هنگامی که کربوهیدرات‌های ذخیره  شده  ونیتروژن در سطح مطلوب است، تعادل در میوه‌دهی و رشد رویشی را شاهد خواهیم بود.

سهولت در برداشت

در صورت انجام هرس، میوه‌ها در زمان برداشت قابلیت مشاهده بیشتری داشته و به میزان سریع‌تر و با صدمات کمتری جمع‌اوری می‌شوند.هرس محصول را یکنواخت‌تر و در نتیجه برداشت را آسان‌تر می‌کند.

سهولت در محلول‌پاشی

در این حالت درختان سریع‌تر محلول‌پاشی شده و عملیات اجرایی و هزینه کاهش می‌یابد.

کاهش ضایعات

هرس و حذف شاخه‌های خشک، در حقیقت پناهگاه عوامل بیماری‌زای پس از برداشت را از بین  برده و جمعیت آن‌ها کاهش می‌دهد.با حذف شاخه‌های اضافی، امکان آسیب رسیدن به میوه توسط این شاخه‌ها کاهش می‌یابد و امکان کنترل بهتر آفات و بیماری‌ها را میسر می‌سازد.در اثر افزایش سن درخت و همچنین اثرات آفات و بیماری‌ها، چوب تاج درخت آسیب دیده و این تغییرات موجب آسیب‌های فیزیکی شدید به میوه به ویژه در مواقع وزش باد می‌شود.

سوالات متداول درباره هرس درختان

۱) بهترین زمان هرس درختان چه موقع است؟

از آنجا که زمان هرس برای مرکبات زیاد بحرانی نیست درختان اغلب زمانی هرس می‌شوند که سایر عملیات‌های باغبانی در کمترین مقدار است. تجربه نشان داده که بهترین  زمان هرس زمانی است که خطر سرما مرتفع شده و قبل از شروع دوره جدید رشد انجام شود.

۲) هرس کردن چه فواید و تاثیراتی بر روی درختان دارد؟

هرس کردن باعث عملکرد بهتر درختان، اندازه میوه، افزایش کیفیت گل آذین، افزایش کیفیت میوه، سهولت در برداشت، سهولت در محلول پاشی و کاهش ضایعات می‌شود.

فتوحی قزوینی. ر. و فتاحی مقدم.ج.(1395). پرورش مرکبات در ایران، دانشگاه گیلان.