شپشک‌ها (سپردارها) از جمله آفات مرکبات

باغ میوه با توجه به شرایط آب و هوایی هرمنطقه دارای مجموعه‌ای متنوع از حشرات است. برخی از این حشرات به عنوان آفت محسوب شده و باید با آن‌ها مبارزه شود. عده‌ای در شرایط خاص حالت طغیانی پیدا می‌‌کنند. عده‌ای نیز هرچند آفت هستند ولی در شرایط عادی خسارت آنهااهمیت اقتصادی ندارد.

علاوه بر این‌ها حشرات مفیدی هم وجود دارند که شکارچی آفات محسوب می‌شوند. بنابراین در مبارزه با آفات درختان میوه، شناسایی دقیق فون حشرات قبل از تصمیم ضرورت داشته و شدت و تنوع آن‌ها به روش‌های کنترل و شرایط محیطی بستگی دارد. در این قسمت از مقاله به بخشی از آفات، از جمله شپشک‌ها و روش‌های مبارزه با آن می‌پردازیم.

سپردار قهوه‌ای مرکبات (Chrysomphalus dicyospermi Morg)

سپردار قهوه‌ای از جمله آفات مرکبات در ایران محسوب شده و علاوه بر مرکبات به گیاهانی نظیر چای، شمشاد، نخل، برگ نو و توت نیز خسارت می‌زند. سپردار قهوه‌ای بیشتر در مناطق مرطوب کشور گسترش داشته و تمرکز آن بیشتر روی برگ و میوه است.

در بین درختان مرکبات، نارنج، پرتقال و نارنگی بیش از سایر ارقام مورد حمله قرار می‌گیرند. خسارت این آفت بیشتر بر روی برگ، میوه و گاهی شاخه‌های سبز گیاه بوده و از شیره‌های آوندی درخت تغذیه می‌کند. این آفت در طی یک سال، ۳-۴ نسل داشته و به خنک شدن هوا و کاهش رطوبت حساس است.

علائم خسارت سپردار قهوه‌ای

• ریزش برگ‌ها
• کوچک ماندن میوه

مبارزه با سپردار قهوه‌ای مرکبات

• دشمنان طبیعی سپردار قهوه‌ای، کفشدوزک نقابدار و لکه‌‌ای است.

سپردار قرمز مرکبات (Aonidiella auranii Maskell)

سپردار قرمز با ورود اولین گروه مرکبات در حدود سال‌های ۱۳۱۴ از فلسطین به ایران وارد شد. سپردار قرمز در شمال ایران بیشترین تراکم را دارد. حساس‌ترین مرکبات نسب به سپردار قرمز، لیموترش وگریپ‌فروت است.

علائم سپردار قرمز مرکبات

• زرد شدن برگ‌ها
• در صورت شدت حمله، خشکیدگی سرشاخه‌ها و بدنبال آن شاخه اصلی و خزان کردن درخت
• ریزش زودرس میوه

مبارزه با سپردار قرمز مرکبات

• استفاده از حشره‌کش بوپروفزین

نکته: این حشره‌کش انتخابی عمل نموده و اثر منفی روی کنه‌های شکارگر و پارازیتوئیدها ندارد.

سپردار زرد (Aonidiella citrine)

سپردار زرد حدود سال‌های ۱۳۳۲ وارد ایران شده و در نواحی شمالی کشور دیده شده می‌شود. سپردار زرد خیلی شبیه به سپردار قرمز است ولی کمی کوچکتر. سپردار زرد عمدتا به برگ‌ها و میوه و به ندرت به تنه و شاخه‌ها خسارت می‌زند.

این آفت روی برگ، میوه و در موارد حاد روی شاخه‌های سبز و جوان مرکبات زندگی می‌کند و اغلب در پشت برگ‌ها و محل تغذیه از شیره گیاهی، باعث زردی برگ می‌شود.

سپردار زرد شرقی (Aonidiella orientalis)

سپردار شرقی در نواحی مرکبات خیز جنوب ایران، اهواز، چابهار و جیرت گسترش دارد. سپردار زرد شرقی از آفات مهم مرکبات در مناطق خوزستان، فارس، هرمزگان، بوشهر و سیستان و بلوچستان است.

این آفت شرایط گرمسیری و خشک را دوست دارد و رطوبت زیاد را تحمل نمی‌کند. به همین دلیل در باغ‌های جنوب کشور که به طور منظم درختان هرس نمی‌شوند، در قسمت‌های داخلی و نزدیک به سطح زمین درخت بیشتر شیوع دارد.

این آفت به تعداد زیادی گیاهان علفی و درختچه‌ مثمر و غیرمثمر نیز حمله می‌کند. این شپشک با استقرار روی برگ، سرشاخه‌ها و میوه موجب خسارت می‌شود. مهمترین عامل بقای شپشک و فعالیت آن دمای مناسب است و در مناطقی که دما زیر صفر می‌رسد قادر به فعالیت نیست.

شروع فعالیت آن بسته به دمای منطقه از اول یا آخرفروردین آغاز و در نسل‌های اول و دوم بیشتر روی برگ‌ها و نسل سوم، چهارم و پنجم بر روی میوه‌ها دیده می‌شود. زمستان گذرانی آن به صورت ماده‌های کامل بر روی برگ‌ها و یا میوه‌ها دیده می‌شود.

ارقام حساس به سپردار زرد شرقی

لیموشیرین به این آفت حساس، لیموترش نیمه حساس یا نیمه مقاوم و ترنج، نارنگی، پرتقال و نارنج مقاوم هستند.

مبارزه با سپردار شرقی:

• زنبور پارازیتوئید Encarsia auranii در مراحل اول پورگی
• کشدوزک‌های شکارچی Exochomus undulatus، Exochomus nigromaculaus، quadripustulaus، Chilocorus bipusulatus.

سپردار واوی (Lepidosaphes beckii)

سپردار واوی در شمال ایران از آفات قرنطینه‌ای بوده و از سپردار قهوه‌ای، از مهمترین آفات مرکبات شمال محسوب می‌شود. شپشک سپردار واوی همراه به نهال‌های اصلاح شده از خارج وارد شمال کشور شده است. بیشترین تراکم این آفت بین تنکابن و نوشهر است.

سپردار واوی به صد نرمتنان شباهت زیادی داشته و معمولا به تمام قسمت‌های گیاه اعم از تنه، شاخه، برگ و میوه حمله می‌کند. این آفت در قسمت‌های داخلی درخت که سایه و رطوبت زیاد است تراکم بیشتری دارد.

در محل استقرار  این آفت روی برگ و میوه لکه‌های زرد مشاهده و همچنین، حمله شدید این آفت موجب ریزش برگ و میوه و نیز خشک شدن سرشاخه‌ها می‌شود.

بالشک مرکبات (Pulvinaria auranii)

بالشک مرکبات از جمله شپشک‌های غالب در باغ‌های مرکبات شمال کشور محسوب می‌شود. این آفت در سال ۱۳۱۶ به همراه نهال و قلمه از روسیه به ایران وارد شد. این آفت بومی ایران نبوده ولی در شمال کشور انتشار دارد.

بالشک مرکبات علاوه بر شاخه و برگ،میوه‌های مرکبات را نیز مورد حمله قرار داده و عسلک فراوانی ترشح می‌کند. در شمال ایران، برگ‌ها و میوه درختان آلوده، اغلب از لایه سیاه رنگ دوده پوشیده شده است.

روش‌های مبارزه با بالشک مرکبات

• کفشدوزک کریپت: کفشدوزک کریپت مهمترین حشره شکاری بالشک مرکبات در شمال کشور است. این کفشدوزک از تمام مراحل آفت(تخم تا حشره کامل)، تغذیه می‌کند.
• قارچ Verticillium Lecanii: مهمترین پارازیت آفت قارچ Verticillium Lecanii است.
• مبارزه شیمیایی: با توجه به اینکه نقاط اوج جمعیت پوره‌های سن اول در نسل‌های اول و دوم به ترتیب در اوایل تیر و شهریور است لذا مبارزه شیمیایی در زمان‌های مذکور با سموم فسفره(مانند مالاتیون و دورسبان) توصیه می‌شود.

نکته: با کاربرد روش‌های غیرشیمیایی چون پرورش و نگهداری کفشدوزک کریپت در زمستان و رهاسازی آن در اوایل بهار، رعایت فاصله کاشت درختان، هرس زمستانه درختان مرکبات با بریدن شاخه‌های آلوده به شپشک، حذف شاخه‌های خشک و نرک،‌ می‌توان تراکم آفت در بهار سال بعد را کاهش داد.

شپشک استرالیایی (Iceria purchase)

شپشک استرالیایی تنها گونه ایست که در تمام نقاط مرکبات خیز جهان انتشار دارد. آفت شپشک استرالیایی حشره‌ای پلی فاژ که نه تنها به مرکبات، بلکه به برخی از درختان زینتی از جمله اقاقیا و طاووسی نیز آسیب می‌زند.

شپشک استرالیایی قدرت تکثیر و زاد و ولد سریع داشته و در حال پوره سن اول به سرعت منتشر می‌شود. این آفت به علت تغذیه شدید پوره‌ها و حشرات کامل از شیره نباتی بوده و با ترشح فراوان عسلک همراه است.

به دلیل ترشح عسلک، هر جا که توده‌های سفید رنگ این آفت روی شاخه‌ها و برگ درختان دیده می‌شود، پوشش سیاه رنگ فوماژین با دوده نیز روی همان برگ‌ها و شاخه‌ها جلب توجه می‌کند. وجود عسلک، دوده و گرد وخاک روی برگ‌ها سبب اختلالات فیزیولوژی و تشدید خسارت آفت می‌شود.

شناسایی شپشک استرالیایی:

حشرات ماده بالغ به اندازه ۴-۵ میلیمتر و به رنگ زرد،‌نارنجی ، قهوه‌ای یا قرمز هستند. معمولا قسمتی یا تمام بدن پوشش نازکی از مواد مومی زرد رنگ پوشیده شده است.

در انتهای بدن حشرات ماده کیسه تخمی که ۱/۵-۲ بابر طول بدن است دیده می‌شود. در این کیسه بین ۵۰۰-۲۰۰۰ تخم شمارش شده است. در این گونه نر بندرت دیده می‌شوند.

زیست شناسی شپشک استرالیایی:

شپشک استرالیایی زمستان را به صورت ماده کامل و پوره به خصوص پوره سن دوم و سوم می‌گذزاند. ماده‌های بارور در مدت ۲۰ تا ۲۵ روز تخم می‌گذارد. تخم‌ها پس از چندروز داخل کیسه تخم تفریخ شده و پوره‌های جوان کیسه را ترک نموده و در اطراف رگبرگ‌های اصلی و زیربرگ متمرکز می‌شوند.

حدودا ۲۰ روز پس از تفریخ تخم، پوره سن اول وارد سن دوم پورگی شده و بعد از مدتی متوقف می‌شود و برای دومین بار بعد از ۲۰ روز وارد سومین جلد شده که این دروه نیز ۳ هفته طول می‌کشد تا تبدیل به حشره کامل شود.

حشرات بالغ بیشتر روی شاخه‌ها بوده و کمتر روی برگ و به ندرت روی میوه دیده می‌شود. این حشره در منطقه خفر و شیراز ۳-۴ نسل در سال دارد.قدرت باروری شپشک روی میزبان‌های مختلف و نیز در فصول مختلف متفاوت است.

مبارزه طبیعی با شپشک استرالیایی:

دشمنان طبیعی شپشک استرالیایی کفشدوزک Rodalia cardinalis است.

شپشک آردآلود جنوب (Nipaecoccus viridis)

این گونه بیشتر در نواحی گرمسیری و خشک دیده می‌شود و در نواحی مرکبات خیز جنوب ایران از جمله فارس و بندرعباس وجود دارد.

شناسایی شپشک آردآلود

بدن حشره کامل این آفت بیضی شکل و به رنگ قرمز تیره است. در کنار حلقه‌های سر و سینه،رشته‌های مومی وجود ندارد. تنها در کنار آخرین حلقه‌های شکمی ۶-۷ جفت رشته‌های کوتاه مشاهده می‌شود.

زیست شناسی شپشک آردآلود

این آفت زنده‌زا بوده و پوره‌ها در زیر رشته‌های سفید رنگی که در اطراف بدن حشرات ماده وجود دارد دیده می‌شود. حشره ماده ۲۵۰ پوره می‌زاید. دوره زندگی برای یک نسل حدود ۵۰ روز است. این آفت چندنسلی و در شرایط آب و هوای معتدله بدون وقفه تولید مثل می‌کند. خسارت این شپشک روی لیموترش زیاد است.

مبارزه طبیعی با شپشک آردآلود:

• کفشدوزک Crypolaemus montrouzieri
• زنبور پارازیتوئید Anagyrus agrienisis

سایر شپشک‌های زیان آور مرکبات

• شپشک نرم تن قهوه‌ای (Coccus hesperidum)
• شپشک مومی مرکبات (Ceroplastes sinensis)

سوالات متداول درباره شپشک‌ها

۱) ۷ نمونه شپشک مهم مرکبات چیست؟

سپردار قهوه ای، سپردار قرمز، سپردار زرد، سپردار واوی، بالشک مرکبات، شپشک استرالیایی، شپشک آرد آلود جنوب

۲) چگونه میتوان بالشک مرکبات را کنترل کرد؟

–کفشدوزک کریپت: کفشدوزک کریپت مهمترین حشره شکاری بالشک مرکبات در شمال کشور است. این کفشدوزک از تمام مراحل آفت(تخم تا حشره کامل)، تغذیه می‌کند.

–قارچ Verticillium Lecanii: مهمترین پارازیت آفت قارچ Verticillium Lecanii است.

–مبارزه شیمیایی: با توجه به اینکه نقاط اوج جمعیت پوره‌های سن اول در نسل‌های اول و دوم به ترتیب در اوایل تیر و شهریور است لذا مبارزه شیمیایی در زمان‌های مذکور با سموم فسفره(مانند مالاتیون و دورسبان) توصیه می‌شود.

۳) سپردار قهوه ای مرکبات به چه گیاهانی خسارت میزند؟

سپردار قهوه‌ای از جمله آفات مرکبات در ایران محسوب شده و علاوه بر مرکبات به گیاهانی نظیر چای، شمشاد، نخل، برگ نو و توت نیز خسارت می‌زند. سپردار قهوه‌ای بیشتر در مناطق مرطوب کشور گسترش داشته و تمرکز آن بیشتر روی برگ و میوه است.

در بین درختان مرکبات، نارنج، پرتقال و نارنگی بیش از سایر ارقام مورد حمله قرار می‌گیرند. خسارت این آفت بیشتر بر روی برگ، میوه و گاهی شاخه‌های سبز گیاه بوده و از شیره‌های آوندی درخت تغذیه می‌کند.

منبع:فتوحی. ر و فتاحی مقدم.ج، 1395، پرورش مرکبات در ایران، دانشگاه گیلان،4.