درخت انجیر و بیماری‌های آن

انجیر با نام علمی Ficus carica L درختی خزاندار، از تیره توت سانان است. در جنس Ficus حدود ۶۰۰ گونه وجود دارد که بیشتر گرمسیری و همیشه سبز هستند.  انجیر بومی غرب آسیاست و هزاران سال است که در این منطقه و نیز در اطراف دریای مدیترانه کشت می‌گردد.

تحمل درخت انجیر در برابر سرما، کمی از انار کمتر است و در زمستان در درمای منفی ۹ درجه سانتیگراد، تمام شاخه‌هایش تا سطح زمین می‌خشکد. درخت انجیر خاکهای ژرف لمونی را ترجیح می‌دهد. این درخت را می‌توان به صورت دیم پرورش داد، ولی آبیاری مرتب در بالابردن کمیت و کیفیت رشد، محصول و سلامت درخت اهمیت زیادی دارد.

درخت انجیر در شرایط مساعد تا ۱۰۰ سال عمر و تا ۱۵ متر ارتفاع پیدا می‌کند.در درخت انجیر بارور، گل‌های نر و ماده در مجاورت هم در داخل یک دمگل گوشتی که بعدا قسمت خوراکی میوه رسیده را تشکیل می‌دهد، به وجود می‌آیند.

درخت انجیر معمولا به وسیله قلمه ریشه دار زیاد می‌شود. فاصله کشت، برحسب آبی و یا دیم بودن باغ و قدرت خاک، متفاوت است. در باغ‌های آبی فواصل کشت ۶ تا ۸ متر پیشنهاد می‌شود. در درختان بالغ انجیر، دو پیرایش، یکی در تابستان و یکی در زمستان، انجام می‌شود. در ایران، انجیر تقریبا درتمام نقاط کشت می‌شود و استهبان بزرگترین انجیرستان جهان را دارد.

تعیین زمان گرده افشانی

باغداران می‌توانند زمان آمادگی میوه های انجیر برای پذیرش دانه گرده را از روی صفاتی نظیر قطر میوه ، تغییر رنگ کلاله ، بوی برخاسته از درخت ، نرم بودن بافت میوه انجیر و باز شدن دهانه استیول مشخص نمایند که این زمان بسته به ارقام درخت انجیر و شرایط آب و هوایی منطقه به ویژه درجه حرارت متفاوت است.

در زمان گرده افشانی بافت میوه های انجیر خوراکی کمی نرم می شود و دهانه استیول کمی باز شده و نرم می گردد که زنبور به راحتی بتواند وارد میوه شود. رنگ کلاله در زمان رشد میوه انجیر یعنی قبل از آمادگی میوه برای پذیرش گرده ، سفید یا سفید متمایل به سبز کمرنگ است ولی در زمان گرده افشانی ، زرد کمرنگ متمایل به خرمایی رنگ می باشد.

چگونگی گرده افشانی درخت انجیر

شیوه بر دادن در نقاط مختلف دنیا متفاوت است. در استهبان میوه های بر انجیر را درون قوطی هایی که انتهای آنها را سوراخ کرده اند و با سیم به درخت انجیر آویزان است ریخته یا با استفاده از سیم های که قسمت های انتهایی میوه بر را بوسیله آنها سوراخ کرده در دسته های ۴ تا ۶ تایی از درخت انجیر آویزان می کنند. مقدار استفاده از بر انجیر برای هر درخت انجیر خوراکی با توجه به اندازه درخت متفاوت است.

در مناطق انجیر کاری شهرستان کازرون مانند دوسیران مقداری خار و خاشاک نظیر لانه پرندگان درست کرده و در میان درختان انجیر قرار داده و میوه های ” بر ” که در آنجا ” دک ” نامیده می شود را در وسط آن قرار می دهند.

در بعضی از مناطق انجیرکاری عمل بردادن انجام نمی شود این به این علت است که در این مناطق در اطراف درختان انجیر خوراکی ، درختان بر انجیر وجود داشته و بنابراین عمل گرده افشانی به صورت طبیعی و بدون کمک انسان انجام می شود. در این حالت به ازای ۱۰۰ اصله درخت انجیر ۵ تا ۱۰ درخت بر با توجه به اندازه درخت کاشته می شود.
در کالیفرنیا میوه های انجیر بر را در درون ظروف کاغذی یا پلاستیکی ریخته و به درختان انجیر آویزان می کنند.
چون میوه های درخت انجیر به تدریج آمادگی لازم جهت عمل گرده افشانی را پیدا می کنند. عمل بردادن باید در چند نوبت صورت بگیرد. عمل ” بر دادن ” با توجه به میزان محصول ، سن درخت و اندازه درخت در دو یا سه نوبت و هر نوبت به فاصله ۷-۴ روز صورت می گیرد. هر چه میزان میوه انجیر بیشتر و درخت بزرگتر و جوان تر باشد تعداد دفعات بر دادن بیشتر و فاصله زمانی بین آنها کو تاه تر می شود.
هر درخت انجیر چه مقدار بر احتیاج دارد
به طور میانگین استفاده از ۷۵ عدد بر انجیر ( تقریبا ۱/۵ کیلو گرم ) برای گرده افشانی درختان بزرگ انجیر و ۵۴ عدد ( تقریبا یک کیلوگرم ) برای درختان متوسط کفایت می کند که این تعداد بر انجیر در چند مرحله در اختیار درخت قرار می گیرد.
جهت افزایش بازده ای عمل بردادن بهتر است که میوه های ” بر ” را در چهار جهت و در ارتفاعات مختلف درخت انجیر خوراکی قرار دهید.
همزیستی زنبور بلاستوفاگا با انجیر بر و انجیر خوراکی یکی از عجایب طبیعت است که از آن جمله می توان به همزمان بودن آمادگی لازم برای عمل گرده افشانی درخت انجیر و خروج زنبور بلاستوفاگا از میوه انجیر بر و همچنین خامه کوتاه بودن گل های درخت انجیر خوراکی که برخلاف گل های خامه بلند برای تخم گذاری این زنبور مناسب است اشاره کرد.

بیماریهای درخت انجیر

لکه سرکوسپورایی برگ انجیر

لکه سرکوسپورایی درخت انجیر در استان خوزستان یکی از بیماری‌های مهم درختان انجیر به شمار می‌رود. البته نمونه‌های این بیماری در استان‌های دیگر نیز مشاهده شده است.

نشانه‌های لکه سرکوسپورایی انجیر

نشانه‌های این بیماری در اوایل بهار به صورت لکه‌های کوچک و متعدد در سطح زیرین برگ‌های پایین درخت پدیدار می‌شوند. رنگ این لکه‌ها ابتدا سبز کم رنگ است. لکه‌ها به تدریج بزرگ شده، اندازه آنها به ۳ تا ۵ میلیمتر رسیده، به دلیل محدود شدن حاشیه آنها به رگبرگ‌ها به اشکال چند ضلعی در می‌آیند. سرانجام سطح بالایی برگ در محل لکه‌های زیر برگ بافت مرده می‌گردد. برگ‌های لکه‌دار می‌ریزند و درختان به شدت بیمار ممکن است تابستان بی‌برگ شوند.

مبارزه با بیماری لکه سرکوسپورایی برگ انجیر

• جمع‌آوری برگ‌های ریخته شده برکف باغ و انهدام آنها موجب کاهش مایه قارچ می‌شود و شدت بیماری را در سال بعد کاهش می‌دهد.
• سمپاشی درختان انجیر مبتلا به لکه سرکوسپورایی در بهار، بعد از باز شدن برگ‌ها، به تعداد ۲ تا ۳ بار با قارچکش‌های مسی.

ترشیدگی میوه انجیر

این بیماری در ایران در باغ‌های انجیر کاشان مشاهده شد. ترشیدگی میوه انجیر که « تخمیر گوشت میوه انجیر» هم نامیده می‌شود، در بیشتر مناطق انجیرکاری ایران از جمله یزد و استهبان و در انواع انجیر دیده می‌شود.

نشانه‌های بیماری ترشیدگی میوه انجیر

از نشانه‌های این بیماری هنگام رسیدن میوه و باز شدن منفذ آن ظاهر می‌شوند. در این هنگام ابتدا گوشت داخل میوه به رنگ صورتی در می‌آید، پس از آن لهیده می‌شود و سپس ممکن است شیرابه غلیظی به رنگ صورتی یا زرد از منفذ میوه به خارج جریان پیدا کند.

در این مرحله جبابهای گاز در گوشت داخلی و لهیده انجیر تشکیل می‌شوند و بوی تخمیر الکلی و ترشیدگی از میوه پوسیده به مشام می‌رسد. همچنین لایه کف مانند محتوی سلولهای مخمری عامل بیماری در سطح گوشت لهیده میوه تشکیل می‌شود. تعداد زیادی از این میوه‌های پوسیده و لهیده از سرشاخه‌ها جدا شده، به زمین می‌ریزند و بعضی از آنها هم چروکیده و خشکیده، روی سرشاخه‌ها باقی می‌مانند.

حشرات ناقل بیمارگر

طبق مطالعات انجام شده مگس سرکه و سوسک کارپوفیلوس نقش عمده‌ در انتشار سلولهای مخمری عامل بیماری از میوه‌ای به میوه دیگر دارند.

مبارزه با بیماری ترشیدگی میوه انجیر

مبارزه با مگس سرکه و سوسک کاپوفیلوس و کاهش جمعیت آنها به ویژه هنگام رسیدن میوه‌های انجیر در مهار بیماری ترشیدگی میوه انجیر موثرند، اما کنترل حشرات ناقل عملا مقدور نیست.

این بیماری را با کم کردن آب آبیاری و مدیریت درست آب مخصوصا در زمان رسیدن و برداشت میوه می‌توان کنترل کرد.

همچنین استفاده از تله‌های جذب کننده مگس سرکه با استفاده از پروتئین هیدرولیزات و سم مالاتیون( دو در هزار) که در بطری‌های پلاستیکس دارای چند سوراخ در قسمت فوقانی می‌باشندُ ریخته شده و در ارتفاع یک تا یک و نیم متری در بین شاخه‌های درخت آویزان می‌گردد، موثر است.

شانکر فوموپسیسی انجیر

بیماری شانکر فوموپسیسی  درخت انجیر که به ان شانکر انجیر هم گفته می‌شود در انجیرستانهای دیم کشور به خصوص در شهرهای استهبان، جهرم، کازرون و فیروزآباد استان فارس و منطقه راویز رفسنجان  به شدت شیوع دارد و باعث خشک شدن بسیاری از شاخه‌ها و گاهی تمامی درخت انجیر می‌شود.

نشانه‌های بیماری شانکر انجیر

بیماری به تنه درخت انجیر و شاخه‌های چندساله و قطور حمله می‌کند. در آغاز وقوع عفونت، نشانه‌ها واضح نیستند، زیرا شروع آلودگی فقط با اندکی تغییر رنگ پوست همراه است.

بعد از گذشت چندسال شانکر تشکیل می‌شود و قسمتهای قدیمیتر آن به رنگ سفید متمایل به خاکستری در آمده، پوست محل شانکر ترک می‌خورد و تا اندازه ای محل شانکر ترک می‌خورد. در متن شانکر نقاط ریز سیاه رنگ ظاهر می‌شوند که پیکنیدهای قارچ مولد بیماری هستند.

توسعه سالانه شانکر به گونه‌ای است که گاهی نوارهای هم مرکز در آن ظاهر می‌شود. پوست داخلی و قسمتی از چوب شاخه‌ها در محل شانکر بافت مرده، به رنگ قهوه‌ای در می‌آیند.

اگر شانکر گرداگرد شاخه یا تنه را فرا گیرد باعث خشکیدن آنها می‌شود. خشک شدن شاخه‌های شانکردار بیشتر در تابستان بروز می‌کند و برگ‌های این قبیل شاخه‌ها پژمرده، قهوه‌ای و خشک شده و روی درخت انجیر باقی می‌مانند. وقوع عفونت و ظهور شانکر گاهی در اطراف جوانه‌ها و بیشتر در محل شکستن یا هرس شاخه‌ها یا بخشهایی است که بر اثر تابش شدید، آفتاب سوختگی پیدا کرده باشند.

مبارزه با بیماری شانکر فوموپسیسی انجیر

• قوی نگه داشتن درختان انجیر با آبیاری به موقع، کود دادن و هرس مناسب.
• جلوگیری از شکستن شاخه‌ها، بروز آفتاب سوختگی یا سرمازدگی در اثر یخبندان.
• هرس درخت انجیر را حتی الامکان باید تا پایان زمستان یا اوایل بهار به تاخیر انداخت، هرچند این تاخیر هرس، باعث تغییرات فیزیولوژیک و کاهش تشکیل جوانه‌های میوه دهنده می‌شوند.
• لازم است شانکر ایجاد شده را با چاقوی تیز تراشید. هنگام تراشیدن بهتر است تمام قسمتهای آلوده و تغییر رنگ یافته پوست به انضمام نواری از بافت‌های سالم حاشیه آنها برداشته شود و پوست اندامهای تراشیده شده از باغ خارج و سوزانده شود.
• بلافاصله بعد از هرس یا قطع شاخه‌ها یا تراشیدن شانکرها، لازم است محل زخم‌های ایجاد شده، بخش‌های بدون پوست شاخه‌ها و تنه‌های درخت را ضدعفونی کرده و پس از خشک شدن آن را با خمیر پیوند بپوشانید.

بیماری موزائیک انجیر

نشانه‌های بیماری موزائیک انجیر در برگ و میوه ظاهر می‌شود. در برگ لکه‌های موزائیکی به رنگ سبز کم‌رنگ تا زرد و کاملا متمایز با رنگ سبز طبیعی برگهای انجیر پدیدار می‌شود.

لکه‌های موزائیکی ممکن است به طور منظم و متفرق سطح برگ را بپوشانند یا به شکل لکه‌های نامنظم به رنگ سبز کم رنگ که به تدریج به سوی لبه‌های پهنک برگ پیشروی می‌کنند، پدیدار می‌شود. در اواخر فصل رویش، نواری به رنگ قهوه‌ای متمایل به قرمز پیرامون لکه‌های موزائیکی را احاطه می‌کند.

گاهی برگهای تغییر شکل یافته، روی سرشاخه‌هایی که برگ طبیعی دارند ظاهر می‌شوند. نشانه‌های موزائیک درخت انجیر روی میوه، شبیه نشانه‌های این بیماری روی برگهاست، ولی این علائم خیلی واضح نیستند. بعضی از ارقام درختان انجیر مبتلا به این بیماری، ضعیف شده، اندازه میوه و مقدار محصول آنها کاهش پیدا می‌کنند.

مبارزه با بیماری موزائیک انجیر

• از درختان انجیری که نشانه‌های بیماری در آنها دیده می‌شود، قلمه و پیوندک گرفته نشود.
• قلمه‌های ریشه داری که برای کاشت یا احداث باغ تهیه و توزیع می‌شوند، در خلال فصل رویش، معاینه و مواد تکثیری که نشانه‌های بیماری روی آنها دیده می‌شود حذف و منهدم شوند.
• کنترل کنه ناقل موزائیک انجیر، در جلوگیری از پیدایش بیماری موثر است.

سوالات متداول درباره بیماری‌های درخت انجیر

۱) بیماری های مهم درخت انجیر چیست؟

لکه سرکوسپورایی برگ انجیر،ترشیدگی میوه انجیر، شانکر فوموپسیسی و بیماری موزائیک انجیر، ۴ بیماری مهم درختان انجیر هستند.

۲) نشانه‌های بیماری لکه سرکوسپورایی برگ انجیر چیست؟

نشانه‌های این بیماری در اوایل بهار به صورت لکه‌های کوچک و متعدد در سطح زیرین برگ‌های پایین درخت پدیدار می‌شوند. رنگ این لکه‌ها ابتدا سبز کم رنگ است. لکه‌ها به تدریج بزرگ شده، اندازه آنها به ۳ تا ۵ میلیمتر رسیده، به دلیل محدود شدن حاشیه آنها به رگبرگ‌ها به اشکال چند ضلعی در می‌آیند. سرانجام سطح بالایی برگ در محل لکه‌های زیر برگ بافت مرده می‌گردد. برگ‌های لکه‌دار می‌ریزند و درختان به شدت بیمار ممکن است تابستان بی‌برگ شوند.

۳) چگونه با بیماری شانکر فوموپسیسی انجیر مبارزه کنیم؟

برای کنترل و مبارزه با این بیماری با قوی نگه داشتن درختان انجیر با آبیاری به موقع، کود دادن و هرس مناسب، جلوگیری از شکستن شاخه‌ها، بروز آفتاب سوختگی یا سرمازدگی در اثر یخبندان،هرس درخت انجیر را حتی الامکان باید تا پایان زمستان یا اوایل بهار به تاخیر انداخت، هرچند این تاخیر هرس، باعث تغییرات فیزیولوژیک و کاهش تشکیل جوانه‌های میوه دهنده می‌شوند.

منبع: اشکان، محمد(1390)، بیماری‌های مهم درختان میوه در ایران.