درخت انگور و بیماریهای آن

برگ مو (تاک، درخت انگور)

گیاه مولد انگور، مو یا تاک نامیده می‌شود. تاکهای وحشی و زراعی به تیره تاکسانان (Vitaceae) تعلق دارند. در این تیره ۱۴ جنس زنده، ۲ جنس به صورت فسیل و بیش از ۱۰۰ گونه وجود دارند. گیاهان این تیره، علفی یا خشبی هستند.

موطن اصلی درخت انگور آسیایی – اروپایی با نام علمی Vitis vinifera آسیای صغیر است. این گونه از سوی شرق به کشورهای آسیایی و از طرف غرب به اروپا پراکنده و طی قرنها تغییرات زیادی در ویژگیهای آن پیدا شده است.

درخت انگور (تاک) می‌‌تواند در زمستان تا ۱۵- درجه سانتی‌گراد را تحمل کند، نیاز سرمایی مو نسبتا کم است. جوانه‌های مو در بهار، وقتی میانگین دما به ۱۰ درجه سانتی‌گراد برسد، آغاز به رشد می‌کنند، ولی گلها برای بازشدن، به متوسط ۱۶ درجه سانتی‌گراد نیازمندند.

گل درخت انگور، از سال دوم عمر نهال به بعد، هنگام تابستان در داخل جوانه‌های مرکب جانبی تشکیل می‌شود. این جوانه‌ها، در سال بعد، تبدیل به شاخه‌هایی می‌شوند که از بند سوم تا دوازدهم خود، دارای خوشه گل هستند. خوشه گل در هر بند، در نقطه روبروی برگ آن بند رشد می‌کند.

در درخت انگور، برای تبدیل شدن گل به میوه باید گرده‌افشانی انجام شود. در تاکهای دانه‌دار علاوه بر گرده افشانی، انجام عمل لقاح نیز ضروری است، ولی اغلب تاکهای بی‌دانه نیازی بدان ندارند. هرگل، درست تا قبل از گلدهی با گلبرگهای به هم چسبیده (کلاهک) پوشیده شده است.

به دلیل ژرفای نسبی ریشه درخت انگور، این گیاه در برابر کم آبی بسیار متحمل است و می‌توان آن را در بیشتر نقاط ایران، به صورت دیم، پرورش داد. از نظر خاک، تاک حساسیت ویژه‌ای ندارد و حتی در خاکهایی که حاوی بیش از ۵۰ درصد آهک‌اند، به خوبی رشد می‌کند. به دلیل نحوه رشد و باروری ویژه در تاک، باید آن را به روشهای پاچراغی یا داربستی پیرایش و تربیت کرد.

عمر اقتصادی یک بوته تاک در شرایط مناسب به طور متوسط ۶۵ تا ۷۰ سال است و هر هکتار تاکستان آبی می‌تواند سالانه تا ۲۰ تن انگور تولید کند.
مهمترین مناطق مو کاری ایران عبارتند از: فارس، آذربایجان، خراسان، اصفهان و قزوین. از ارقام معروف انگور در ایران می‌توان عسگری و یاقوتی (بی هسته)، ریش بابا ، رجبی و شاهانی (هسته دار) را نام برد.

بیماری‌ها

سفیدک پودری انگور

سفیدک پودری مو نخستین بار در سال ۱۸۳۴ در امریکای شمالی به وسیله شوای‌نیتس گزارش و توصیف و در سال ۱۸۴۵ در انگلیس دیده شد. در حال حاضر این بیماری در بیشتر نقاط مو خیز جهان – حتی در نواحی استوایی – شیوع دارد.

در ایران در سال ۱۲۵۰ یا ۱۲۵۱، حسنعلی نواب این بیماری را از ارومیه گزارش کرد و هم‌اکنون تقریبا در همه تاکستانهای کشور به ویژه موستانهای آذربایجان شرقی و غربی، خراسان، اطراف تهران، زنجان، اراک، قزوین، اصفهان، فارس، گلپایگان، باختران، خرم آباد، لرستان و محلات شیوع دارد.

سفیدک پودری مو که بعضی از محققان به آن سفیدک سطحی یا حقیقی هم می‌گویند، در نقاط مختلف ایران به اسامی سیاه‌بور (در اصفهان)، آق (در ارومیه)، چور (در مراغه)، قاریا (در قزوین) و بادزدگی (در شهریار) نیز شناخته می‌شود.

سفیدک پودری درخت انگور از شایع‌ترین و زیان‌بارترین بیماریهای تاک در ایران محسوب می‌شود و در صورتی که به طور موثر با آن مبارزه نشود، کاهش رشد بوته‌های مو، نقصان کیفیت و کمیت محصول را در پی خواهد داشت.

نشانه‌های بیماری

قارچ سفیدک پودری می‌تواند به تمام قسمتهای سبز تاک حمله کند. این قارچ فقط در سلولهای اپیدرم میزبان نفوذ می‌کند و مکینه‌هایی برای جذب مواد غذایی به درون این سلولها می‌فرستد.
گرچه مکینه‌ها فقط در داخل سلولهای اپیدرم دیده شده‌اند، با این همه در سلولهای مجاور سلولهای آلوده نیز ممکن است به حالت بافت مرده دیده شوند. تشکیل میسلیوم‌ها با کنیدیوفورها و کنیدی‌های این قارچ روی اندامهای گیاه میزبان موجب پیدایش پوشش پودری یا گرد آلود خاکستری متمایل به سفید می‌گردد.

هر دو سطح برگ در تمام مراحل رشد می‌توانند مورد حمله قرار گیرند و آلوده شوند. اگر برگهای جوان در حال رشد مورد حمله قرار گیرند، چین خوردگی و پیچ و تاب پیدا کرده، رشد آنها متوقف می‌گردد.
دمبرگ و دمگل اصلی خوشه نیز در سراسر فصل رشد به بیماری حساس هستند و اگر مورد حمله قرار گیرند، ترد و شکننده شده، ممکن است قسمتهای آلوده بشکنند.
وقتی بیماری به سرشاخه‌های سبز حمله کند، در قسمتهای آلوده، لکه‌های پرمانند به رنگ قهوه‌ای تیره تا سیاه ظاهر می‌شوند. رنگ این لکه‌ها روی شاخه‌های یکساله که به خواب زمستانی می‌روند، قهوه‌ای متمایل به قرمز است. در این مرحله، در محل لکه‌ها فقط بقایای قطعات میسلیوم در حال فساد قابل رویت هستند.

چنانچه خوشه‌ها قبل یا کمی بعد از مرحله گلدهی مورد حمله قرار گیرند، تشکیل میوه دچار اختلال شده، مقدار محصول کاهش پیدا می‌کند. حبه‌های انگور از زمان تشکیل تا موقعی که میزان قند آنها به ۸ درصد برسد به آلودگی حساسند. همچنین حبه‌ها تا هنگامی که میزان قندشان به ۱۵درصد برسد، عفونی می‌شوند.

عامل بیماری

بیمارگر سفیدک پودری درخت انگور، قارجی به نام Uncinula necator است. عامل بیماری سفیدک پودری انگور یک انگل اجباری است.

مبارزه

۱- کنترل سفیدک پودری در موستانهای تجاری به طور کلی بر اساس استفاده از قارچ‌ کشها

۲- عملیات بهزراعی باعث کاهش شدت بیماری و افزایش کارآیی قارچ‌کشها می‌شود. احداث موستان در مکانهایی که هوا به خوبی جریان دارد و بوته‌ها در معرض تابش آفتاب قرار می‌گیرند و نیز ایجاد ردیفهای موکاری در جهتی که از این عوامل استفاده شود، به کاهش شدت این بیماری درخت انگور کمک می‌کند. سیستمهای نگه‌داری و کاشت انگور که جریا هوا را در گیاه آسان و از ایجاد سایه زیاد ممانعت کنند نیز سودمندند.

سفیدک کرکی تاک

سفیدک کرکی تاک که به آن سفیدک دروغی و سفیدک داخلی درخت انگور هم گفته می‌شود، در مناطقی که هوا در فصل رشد مرطوب و بارانی باشد شیوع دارد. در ایران این بیماری درخت انگور در بعضی سالها در تاکستانهای آذربایجان شرقی و غربی و خراسان بروز می‌کند و به ندرت در شرایط مطلوب به حالت همه‌گیر در می‌آید. سفیدک کرکی تاک در گلخانه‌های تولید قلمه‌های ریشه‌دار انگور به شدت شیوع دارد و زیان زیاد وارد می‌سازد.

نشانه‌های بیماری

قارچ مولد بیماری، به تمام قسمتهای سبز اندامهای مختلف درخت، به ویژه برگها، حمله می‌کند. لکه‌های بیماری در سطح بالایی برگ ابتدا به رنگ زرد کم رنگ با ظاهری روغنی، در مراحل پیشرفته به رنگ زرد تا قهوه‌ای متمایل به قرمز زاویه دار و محدود به رگبرگها هستند.

آلودگی برگها مهمترین منبع برای عفونت حبه‌ها و نیز وسیله زمستان‌گذرانی قارچ محسوب می‌شود. برگهای شدیدا آلوده، خزان می‌کنند. این خزان زودرس باعث کاهش میزان ذخیره مواد قندی در میوه و استحکام جوانه‌های زمستان گذران می‌شود.

انتهای سرشاخه‌های آلوده، ضخیم و خمیده می‌شود و بر اثر اسپور افشانی به رنگ سفید در می‌آید و سرانجام قهوه‌ای شده، می‌خشکد. علائم مشابهی روی دمبرگها، پیچکها و گل آذین جوان هم دیده می‌شوند که اگر عامل بیماری به این اندامها در جوانی و آغاز تشکیل حمله کند، نهایتا قهوه‌ای شده، می‌خشکند و می‌افتند.
حبه‌ها نیز به این بیماری حساسند. حبه‌های عفونی، قهوه‌ای چروکیده و کشمشی می‌شوند.

عامل بیماری

قارچ مولد سفیدک دورغی مو Plasmopara viticola نام دارد و نوعی انگل اجباری است.

مبارزه

۱- کاهش منابع آلودگی، هرس و حذف انتهای سرشاخه‌های آلوده از مواردی‌اند که برای جلوگیری از شیوع بیماری سفیدک دروغی درخت انگور می‌توان به کار بست، ولی به دلیل غیر عملی بودن و یا ناکافی بودن این اقدامات در موستانهایی که ارقام حساس به بیماری در آنها کاشته شده، مبارزه شیمیایی اجتناب‌ناپذیر می‌گردد.

۲- در نقاطی که ارقام حساس درخت انگور کشت می‌شوند و شرایط برای آلودگی مساعد باشد، استفاده از قارچ‌کشها بهترین راه کنترل بیماری است.

لکه زیتونی برگ مو

لکه زیتونی برگ مو در ایران از تاکستانهای اهواز، آذربایجان غربی، دزفول، قصرشیرین، لرستان، شهریار، کرج و قزوین گزارش شده است. خسارت آن قابل توجه نیست و جز بیماریهای کم اهمیت درخت انگور به حساب می آید.

نشانه‌های بیماری

نشانه های این بیماری به صورت لکه هایی فقط در برگ بوته های مو دیده می‌شوند. ابتدا، این لکه‌ها تقریبا مدور به رنگ زیتونی و معمولا به قطر ۲تا۵ میلیمتر هستند و حاشیه آنها خیلی مشخص نیست. با گذشت زمان، حاشیه لکه‌ها متمایز و رنگ آنها تیره میشود و هاله‌ای روشن‌تر پیرامون لکه‌ها پدیدار میگردد.

نشانه های بیماری بیشتردر برگهای بخشهای پایینی بوته‌های تاک بروز میکنند. در شرایط مناسب، لکه‌ها وسیع می‌شوند، تعدادی از آنها در هم رفته، بخش هایی از برگ لکه دار می‌شوند و سپس می‌خشکند.

عامل بیماری

بیمارگر لکه زیتونی درخت انگور در ایران Asperisporium vitiphyllum تشخیص داده شده است.

مبارزه

لکه زیتونی برگ مو معمولا آنقدر شدید نیست که نیاز به مبارزه داشته باشد. با این همه، درصورت ضرورت توصیه می‌شود اولا برگهای آلوده کاملا جمع‌آوری و منهدم یا با شخم زیر خاک دفن شوند، ثانیا تاج پوشش بوته های مو در بهار، موقع ظهور لکه‌ها در برگ با قارچ کش مناسب سمپاشی شوند.

سرطان طوقه و شاخه مو

بعضی از تاک‌‎داران به سرطان طوقه و شاخه مو آبله یا قوتوری هم می‌گویند، عامل این بیماری درخت انگور به بیش از ۶۰۰ گونه از گیاهان دولپه‌ای حمله میکند. درحال حاضر این بیماری در مناطقی که آسیب یخبندان وجود دارد و گونه Vitis vinifera و هیبریدهای بین گونه ای آن کاشته می‌شوند، شیوع دارد و موجب خسارت می‌شود.شیوع بیماری در این مناطق احتمالا به این علت است که سرما و یخبندان باعث ایجاد زخم و ترکهای ریز در تاک می‌شود که برای نفوذ باکتری عامل بیماری ضرورت دارند.

نشانه ها

بارزترین علائم سرطان طوقه و شاخه درخت انگور، ظهور گالهای گوشتی است. گالها از بافتهای آبکش اولیه و ثانویه به هم ریخته و نامنظم تشکیل شده‌اند.

در درختان تاک آلوده گالها بیشتر در قسمت پایین تنه، نزدیکیهای سطح خاک به وجود می‌آیند، با وجود این گاهی گالها در محل طوقه در زیرخاک و یا روی قسمت‌های هوایی مو حتی تا ارتفاع یک متری هم تشکیل می‌گردند.گاهی تعداد زیادی گال در محل خروج ریشه های قلمه‌‌ها و پایه‌ها در زیر سطح خاک بوجود می‌آید.

مبارزه

بیماری سرطان طوقه در بعضی از گیاهان میزبان با استفاده از مبارزه بیولوژیک و مصرف مواد شیمیایی ریشه‌کن کننده در بعضی از کشورها به خوبی کنترل شده است.
۱. مبارزه بیولوژیک
۲. مبارزه شیمیایی
۳. اقدامات مناسب برای کاهش خسارت سرمازدگی که میتوان به زیرخاک کردن درختان جوان مو برای حفاظت از سرما در پاییز و انباشتن خاک در اطراف تنه تاک اشاره کرد
۴. استفده از تاکهای چند تنه‌ای
۵. کاشت تاکهای عاری از عوامل بیماری‌زا و سالم، یکی از راههای موثر کنترل بیماری در تاکستانهای جدید الاحداث به شمار می‌رود
۶. استفاده از قارچکشها برای ضدعفونی قیچی باغبانی و دیگر ابزارهایی که برای هرس و شکل دهی درختان تاک به کار می‌روند
۷. قطع شاخه‌های گالدارو بیمار و انهدام آنها.

برگ بادبزنی مو

بیماری برگ بادبزنی درخت انگور، قدیمی ترین بیماری شناخته شده تاک آسیایی-اروپایی است. علت نامگذاری آن به برگ بادبزنی، بدشکلی هایی است که در برگ تاکهای بیمار به وجود می‌آیند. بعضی معتقدند که منشا این بیماری ایران قدیم است و ویروس عامل برگ بادبزنی درخت انگور از این منطقه همراه قلمه های آلوده در سرتاسر جهان گسترش یافته است.

نشانه ها

نشانه‌های بیماری برگ بادبزنی مو بیشتر در مناطق معتدل یا سردسیرو در فصل بهار مشاهده می‌شود. نشانه‌های این بیماری را میتوان برحسب سویه های ویروس به سه گروه تقسیم کرد:
۱. بدشکلی مسری: در این حالت برگها به شدت و به طور متنوع تغییر شکل می‌یابند، غیرمتقارن شده، چین خورده و دندانه‌های زیادی پیدا میکنند و زاویه برگها در محل اتصال دمبرگ (سینوس) بازتر میشود. شاخه‌های سبز بدشکل، انشهابهای غیرعادی و جوانه های دوقلو تولید میکنند، فاصله میان‌گره های آنها کوتاه و گاهی حالت کتابی و زیگزاگی به خود گرفته، تعداد دانه در هرخوشه و اندازه خوشه‌ها کاهش می‌یابند. رسیدن میوه‌ها نامنظم شده و رنگ حبه‌ها هم تغییر میکند.

۲. موزائیک زرد: نشانه‌‌های بیماری چنین هستند که در اوایل بهار رنگ زرد براقی روی اندامهای رویشی سال جاری (دمبرگها، شاخه‌های سبز، پیچکها و گل آذینها) بروز میکند. این تغییر رنگ در برگها از چند لکه زرد متفرق تا موزائیک گسترده رگبرگها یا موزائیک در فواصل رگبرگها و حتی روی تمام پهنک برگ متغیر است.

۳. رگ نواری: ابتدا نقاط یا لکه‌های زرد کروی در طول رگبرگ های اصلی برگهای کامل شده بروز و سپس به نواحی بین رگبرگها سرایت میکنند. در این حالت، برگهای بدشکل و خوشه‌های نامنظم تشکیل شده و مقدار محصول کاهش می‌یابد.

بررسی ها نشان می‌دهند که نشانه‌های مذکور (به استثنای بعضی از نشانه‌های رگ نواری) با گرم شدن هوا از بین می‌روند. معمولا علائم موجود در برگها در کمتر از ۵ درصد نمونه‌های مورد بررسی دیده می‌شوند، بیشتر تاکها بدون علائم خاص هم به ویروس برگ بادبزنی آلوده هستند، برعکس در مواردی هم علائم موزائیک شدید یا خفیف، بدشکلی، تیزشدن زوایای برگ، رگبرگ روشنی و دگررنگی در تکهای بدون آلودگی برگ بادبزنی دیده می‌شوند.

مبارزه

برای کنترل بیماری برگ بادبزنی درخت انگور، میتوان از چند طریق اقدام کرد:
۱. کنترل نماتودهای ناقل
۲. انجام اقدامات لازم در مرحله قبل از کاشت (شکستن سیکل اکولوژیک ویروس-نماتود)
۳. کنترل علف های هرز
۴. استفاده از پایه‌های مقاوم
۵. انتخاب مواد تکثیری سالم توأم با دما درمانی

سوالات متداول درباره درخت انگور و بیماریهای آن

۱) شایع ترین بیماری درخت انگور چیست؟

سفیدک پودری مو که بعضی از محققان به آن سفیدک سطحی یا حقیقی هم می‌گویند، در نقاط مختلف ایران به اسامی سیاه‌بور (در اصفهان)، آق (در ارومیه)، چور (در مراغه)، قاریا (در قزوین) و بادزدگی (در شهریار) نیز شناخته می‌شود.
سفیدک پودری درخت انگور از شایع‌ترین و زیان‌بارترین بیماریهای تاک در ایران محسوب می‌شود و در صورتی که به طور موثر با آن مبارزه نشود، کاهش رشد بوته‌های مو، نقصان کیفیت و کمیت محصول را در پی خواهد داشت.

۲) نشانه‌های بیماری سفیدک کرکی درخت انگور چیست؟

سفیدک کرکی تاک در گلخانه‌های تولید قلمه‌های ریشه‌دار انگور به شدت شیوع دارد و زیان زیاد وارد می‌سازد. قارچ مولد بیماری، به تمام قسمتهای سبز اندامهای مختلف درخت، به ویژه برگها، حمله می‌کند.

لکه‌های بیماری در سطح بالایی برگ ابتدا به رنگ زرد کم رنگ با ظاهری روغنی، در مراحل پیشرفته به رنگ زرد تا قهوه‌ای متمایل به قرمز زاویه دار و محدود به رگبرگها هستند.
آلودگی برگها مهمترین منبع برای عفونت حبه‌ها و نیز وسیله زمستان‌گذرانی قارچ محسوب می‌شود. برگهای شدیدا آلوده، خزان می‌کنند. این خزان زودرس باعث کاهش میزان ذخیره مواد قندی در میوه و استحکام جوانه‌های زمستان گذران می‌شود.
انتهای سرشاخه‌های آلوده، ضخیم و خمیده می‌شود و بر اثر اسپور افشانی به رنگ سفید در می‌آید و سرانجام قهوه‌ای شده، می‌خشکد.

۳) علائم بیماری سرطان طوقه و شاخه درخت انگور چیست و چگونه میتوان با آن مبارزه کرد؟

بارزترین علائم سرطان طوقه و شاخه درخت انگور، ظهور گالهای گوشتی است. گالها از بافتهای آبکش اولیه و ثانویه به هم ریخته و نامنظم تشکیل شده‌اند. در درختان تاک آلوده گالها بیشتر در قسمت پایین تنه، نزدیکیهای سطح خاک به وجود می‌آیند.

بیماری سرطان طوقه در بعضی از گیاهان میزبان با استفاده از مبارزه بیولوژیک و مصرف مواد شیمیایی ریشه‌کن کننده در بعضی از کشورها به خوبی کنترل شده است.
۱. مبارزه بیولوژیک
۲. مبارزه شیمیایی
۳. اقدامات مناسب برای کاهش خسارت سرمازدگی که میتوان به زیرخاک کردن درختان جوان مو برای حفاظت از سرما در پاییز و انباشتن خاک در اطراف تنه تاک اشاره کرد
۴. استفده از تاکهای چند تنه‌ای
۵. کاشت تاکهای عاری از عوامل بیماری‌زا و سالم، یکی از راههای موثر کنترل بیماری در تاکستانهای جدید الاحداث به شمار می‌رود
۶. استفاده از قارچکشها برای ضدعفونی قیچی باغبانی و دیگر ابزارهایی که برای هرس و شکل دهی درختان تاک به کار می‌روند
۷. قطع شاخه‌های گالدارو بیمار و انهدام آنها.

۴) نشانه برگ بادبزنی درخت انگور چیست؟

نشانه‌های بیماری برگ بادبزنی مو بیشتر در مناطق معتدل یا سردسیرو در فصل بهار مشاهده می‌شود. نشانه‌های این بیماری را میتوان برحسب سویه های ویروس به سه گروه تقسیم کرد:

۱. بدشکلی مسری: در این حالت برگها به شدت و به طور متنوع تغییر شکل می‌یابند، غیرمتقارن شده، چین خورده و دندانه‌های زیادی پیدا میکنند و زاویه برگها در محل اتصال دمبرگ (سینوس) بازتر میشود.

۲. موزائیک زرد: نشانه‌‌های بیماری چنین هستند که در اوایل بهار رنگ زرد براقی روی اندامهای رویشی سال جاری (دمبرگها، شاخه‌های سبز، پیچکها و گل آذینها) بروز میکند.

۳. رگ نواری: ابتدا نقاط یا لکه‌های زرد کروی در طول رگبرگ های اصلی برگهای کامل شده بروز و سپس به نواحی بین رگبرگها سرایت میکنند. در این حالت، برگهای بدشکل و خوشه‌های نامنظم تشکیل شده و مقدار محصول کاهش می‌یابد.

منبع: اشکان، محمد(1390)، بیماری‌های مهم درختان میوه در ایران.