فروشگاه کشاورزی پارس مرکبات | عرضهکننده انواع کود و سم، کارشناسی فنی باغات و مزارع
نویسنده: پارس مرکبات 
درختان میوه هسته دار
در این مقاله با چند نوع میوه هسته دار مانند: زردآلو، هلو وشلیل، آلو و گوجه، گیلاس، آلبالو و بادام آشنا می‌شویم و زمان تولید و مبدا، پایه‌ها، ارقام، کاشت، برداشت و بازار رسانی آنها را بررسی می‌کنیم.
درخت زردآلو
مبدا و تولید
زردآلو، (.Prunus armeniaca L) اولین بار حدود ۴۰۰۰ سال قبل در چین کاشته شد. در نتیجه روابط تجاری، انواع زردآلو به آسیای جنوب شرقی (ارمنستان) برده شد.
بیشتر ارقام زرعی زردآلو به گونه Prunus armeniaca L تعلق دارند و دوگان (دیپلوئید) هستند. گلها منفرد یا دوتایی تشکیل میشوند که هر یک پنج کاسبرگ، پنج گلبرگ، تقریبا ۳۰ پرچم و یک مادگی دارد.
میوه از نوع شفت است و از درون‌بر سخت، میان‌بر گوشتی و برون‌بر تشکیل شده است. میوه رسیده آن زیر دست نرم و به فساد ناشی از فعالیت میکروارگانیزم‌ها فوق‌العاده حساس است. میوه زردآلو، در مراحل مختلف رسیدگی و بسته به منطقه‌ای که در آن می‌روید، زمان عرضه به بازار و رقم چیده میشود.
میوه زردآلو را میتوان حداکثر سه تا چهار هفته در دمای نزدیک صفر درجه سانتی‌گراد و رطوبت ۸۵ درصد در سردخانه نگهداری کرد. بیشتر ارقام تجاری زردآلو خود بارور هستند، ولی تعدادی از آنها خود ناسازگارند. تشکیل جوانه‌های گل در اواخر بهار یا تابستان آغاز میشود.
نیاز سرمایی (زیر ۷/۲ درجه سانتی‌گراد) برای آغاز گلدهی، بین ۳۰۰ تا ۱۲۰۰ ساعت تغییر میکند؛ سالهایی که سرمای زمستانی در خلال ماههای آذر و دی ناکافی باشد، ممکن است ریزش جوانه رخ دهد. دوره گلدهی یک تا دو هفته در اوایل بهار است. در بعضی از ارقام زردآلو، برای اینکه اندازه میوه متناسب و مطلوب شود، تنک میوه ضروری است. این درخت در حال خواب زمستانی در برابر سرما مقاوم است ولی بیدار شدن زودهنگام آن در بهار ممکن است منجر به سرمازدگی گلها شود، همچنین در مناطقی که سرمای دیررس روی می‌دهد ممکن است درخت را بخشکاند.
بنا به آنچه که گفته شد نواحی زردآلوخیز محدودند و زردآلوهای زود گل، مستعد ابتلا به آسیب یخبندان هستند. چون گلهای زردآلو روی قسمتهای یکساله سیخکهای کوتاه به وجود می‌آیند و هر سیخک پس از سه سال باروری خشک میشود، بنابراین باید درختان زردآلوی بالغ را هر سال برای حذف سیخکهای خشک شده و تحریک درخت به تولید شاخه‌های میوه‌دهنده جدید، هرس کرد. از ارقام مهم زردآلو در ایران میتوان شکرپاره، شمس، نخچوان و قرمز شاهرود را نام برد.
مطالعات انجام شده در بخش باغبانی موسسه تحقیقات اصلاح وتهیه نهال و بذر نشان میدهند که در ایران ارقام نوری شفتی، تخم‌مرغی، زودرس؛ شاهرودی، نصیری، نادری، شمس، لاسگردی، قیسی اصفهان، قربان مراغه، اردوباد، جهانگیری مشهد، مورپارک و رویال متوسط رس هستند.
پایه ها
نهالهای پیوندی زردآلو معمولا از طریق کوپیوند ارقام تجاری روی پایه بذری زردآلو یا پایه‌های بذری هلوی نیماگارد،لووِل و پایه‌های بذری آلوی میروبالان و یا قلمه‌های ریشه‌دار شده رقم ماریانا-۲۶۲۴ تولید میشوند.
از پایه‌های کوتاه کننده برای هدفهای تجاری استفاده نمی‌شود. پایه‌های هلو و زردآلو فوق‌العاده به پوسیدگی فیتوفتورایی ریشه حساسند؛ در خاکهای سنگین که خوب زهکشی نشده‌اند باید از پایه آلوی میروبالان و در خاکهای سنگین یا زمینهای آلوده به عامل بیماری پوسیدگی آرمیلاریایی ریشه، باید از پایه ماریانا-۲۶۲۴ استفاده شود.
براساس مطالعات انجام شده در بخش تحقیقات باغبانی در ایران، پایه‌های میروبالان و ماریانا-۲۶۲۴ برای درختان میوه هسته‌دار (به استثنای گیلاس) مناسب هستند.
کاشت
اگر درختان زردآلو به فاصله تقریبا ۷ متر در خاکهای عمیق و حاصلخیز کشت شوند میتوان از ادوات سمپاشی به منظور مبارزه با آفات و بیماریها به سهولت بهره گرفت. درخت از سال سوم بارآور میشود، در سالهای ششم تا هفتم به حداکثر محصول می‌رسد و ممکن است حتی بعد از ۶۰ سالگی هم میوه بدهد.
برداشت و بازاررسانی
میوه‌هایی را که تازه مصرف میشوند با دست برداشت میکنند. در باغهایی که میوه‌هایشان در صنایع غذایی به کار می‌روند، از ماشینهای مکانیکی تکان دهنده و قلابهای گیرنده برای برداشت محصول استفاده میکنند. در این گونه باغها که محصول به طور مکانیکی برداشت میشود آسیب وارده به تنه درختان و در نتیجه بروز بیماریهای شانکر افزایش پیدا میکند. برای تهیه برگه زردآلو، میوه‌های رسیده تر را برداشت، تیمار کرده و در طبقهای چوبی در آفتاب می‌خشکانند.
درختان هلو و شلیل
مبدا و تولید
مبدا درخت هلو (Prunus persica (L.) Batsch) از چین است، جایی که سابقه کشت آن به ۳۰۰۰ سال قبل بر می‌گردد و در حال حاضر جنگلهای گسترده‌ای از گونه‌های وحشی هلو در آنجا وجود دارند. احتمال دارد که هلو از راههای تجارت کوهستانی به ایران آمده و به میوه ایرانی شهرت پیدا کرده باشد؛ این نامگذاری موجب شده که بعضی تصور کنند مبدا هلو از ایران است.
شلیل (Prunus persica (L.) Batsch var. nucipersica (Suckow) C.K. Schneid) قسمی هلوی بدون کرک است که براثر جهش ژن غالب (عامل کرکی بودن پوست) به ژن مغلوب (عامل صاف بودن پوست) به دست آمده است. خاستگاه شلیل ناشناخته است، ولی تاریخچه آن تقریبا به ۲۰۰۰ سال قبل بر می‌گردد. در سال ۱۷۴۱ برای اولین بار گزارش شد که درخت هلویی، میوه شلیل داده است.
امروزه هلو و شلیل در اقتصاد کشاورزی بسیاری از کشورها حائز اهمیت‌اند.
گیاه شناسی و زیست شناسی
میوه‌های هلو و شلیل روی شاخه‌های یکساله و از جوانه‌های گلهایی به وجود می‌آیند که در فصل رویش سال قبل روی این شاخه‌ها تشکیل شده‌اند. روی هر گره، یک جوانه برگ تشکیل میشود که دو جوانه گل، طرفین آن را در برگرفته‌اند. سرآغازه‌های جوانه‌ها، در سال بعد تولید برگ و شاخساره میکنند و گلها در زاویه برگهای اولیه و ثانویه در بهار تشکیل میشوند.
در تابستان، بعد از اینکه رشد شاخساره‌های جدید کُند شد، تشکیل جوانه‌های گل آغاز میشود. بیشتر ارقام تجاری هلو، الگوی رشد عمودی تا نسبتا پهن دارند. نیاز ارقام هلو به سرما متفاوت است و برای اینکه جوانه‌های گل آن نمو طبیعی داشته باشند نیاز سرمایی از کمتر از ۱۰۰ تا بیشتر از ۱۰۰۰ ساعت (جمع ساعات با دمای زیر ۷/۲ درجه سانتی‌گراد) فرق میکند.
تقریبا تمامی ارقام تجاری هلو و شلیل خود بارور هستند. معمولا ۲۴ تا ۴۸ ساعت بعد از گرده افشانی، باروری انجام میشود. میوه هلو و شلیل شفت است. آنها اپیدرمی نازک، میان‌بری گوشتی و دورن‌بری چوبی محتوی مغز (بذر) دارند. میان‌بر گوشتی ممکن است به هسته چسبیده یا از آن جدا و رنگ آن سفید، زرد، نارنجی و یا قرمز باشد. میان‌بر میوه رسیده ممکن است نرم یا سفت باشد که به ترتیب در تازه خوری یا کمپوت‌سازی مصرف میشوند.
ارقام
کمتر میوه‌ای یافت میشود که مانند هلو وشلیل بتواند در شرایط آب و هوایی مختلف پرورش یابد. گرچه این دو درخت از درختان میوه مناطق معتدل شناخته میشوند، تولید تجاری آنها تا نواحی گرمسیری و نیمه‌گرمسیری نیز گسترش پیدا کرده است. در ایران حدود ۹۰ رقم هلو وجود دارد که مشهدی و حاج کاظمی در بین آنها مشهورند. همچنین حدود ۲۰ رقم شلیل یافت میشود که شلیل زرد و شلیل قرمز از مهمترین آنها هستند.
در شرایط آب و هوایی ایران، هلوی اسپرینگ تایم، اسپرینگ کرست، جولای آلبرتا، ارلی رد و حاج کاظمی از ارقام زودرس؛ دیکسی رد، رد تاپ، رد هون و شاستا از ارقام متوسط رس و سبز مشهد، سرخ و سفید تبریز، جی اچ هیل و آلبرتا از ارقام دیررس هستند و شلیل سان کینگ رقم زودرس؛ ایندپندنس و سان‌گلد از ارقام متوسط رس؛ کیوتا، استارک، رد گلد و انجیری از ارقام دیررس شلیل هستند.
رقم آلبرتا، دیررس، متحمل به حمل و نقل، با هسته جدا و وزن میوه حدودا ۱۶۶ گرم، یکی از ارقام مناسب برای صادرات است. همچنین میوه هلوی انجیری که هفته اول شهریورماه می‌رسد، رقمی است متحمل به شته سبز و هسته آن از گوشت جدا میشود.
پایه
نهالهای بذری هلو، هیبریدهای بین گونه‌ای هلو، انواع آلو و هیبریدهای آلو در سراسر جهان پایه‌های رایج برای هلو و شلیل هستند. پایه اوکیناوا در استرالیا، افریقای جنوبی، ژاپن و در مناطقی که زمستانهای ملایم دارند و نماتود مولد غده مسئله آفرین است مورد استفاده قرار می‌گیرد.
هیبریدهای بین گونه‌ای هلو و بادام در خاکهای آلوده در برابر عوامل بیماری جاکاری مقاومت میکنند. ارقام نیماگارد و نیمارد که هیبرید P.persica و P.davidiana هستند، در کالیفرنیا، فلوریدا و بعضی مناطق دیگر که زمینهای آلوده به نماتود مولد غده دارند، به طور وسیع به کار می‌روند. آلوها و هیبریدهای آلو در خاکهای مرطوب مناسب نیستند.
کاشت
هلو و شلیل، مانند زردآلو به دمای پایین حساسند. مناطقی با خاکهای حاصلخیز، عمیق، زهکش طبیعی خوب و تهویه مناسب، برای کاشت هلو و شلیل مطلوب هستند. برای تولید بهینه محصول در خاکهای مناطق مرطوب، لازم است آهک (به منظور افزایش پی.اچ خاک تا حدود ۶/۵) و کود شیمیایی به خاک داده شود. نیتروژن، این عنصر کلیدی کنترل رشد میوه، باید هرساله به باغهای هلو و شلیل داده شود. در مناطق نیمه خشک، باغهای هلو و شلیل به آبیاری زیاد احتیاج دارند.
مرسوم است که درختان هلو وشلیل را مانند جام یا گلدان شکل میدهند. در سالهای اخیر کشت انبوه به منظور استفاده حداکثر از زمین و نظام ماشینی و افزایش زودرسی میوه عمومیت یافته است، چون برای درختان هلو و شلیل از پایه‌های کوتاه کننده استفاده نمی‌شود، کشت انبوه از راه شکل‌بندی مناسب درخت و استفاده از وسایل حمایتی (مثل قیم)، امکان پذیر است.
در کشت انبوه میتوان ۱۵۰۰ تا ۲۵۰۰ درخت در هکتار کاشت، در حالی که در نظام تربیت درختان به شکل جام، ۲۵۰ تا ۴۵۰ درخت در هکتار کاشته میشود.
درختان هلو و شلیل را باید همه ساله هرس کرد؛ نوع و شدت هرس به نظام کشت بستگی دارد. تشکیل میوه در این درختها بسیار زیاد است و به همین جهت برای اینکه اندازه میوه متناسب بازار بشود باید با دست میوه آنها را تنک کرد.
برداشت و بازاررسانی
معمولا شاخص رسیدگی هلو و شلیل، رنگ و سفتی میوه است. بهترین موقع برداشت محصول، برای حمل با کشتی، زمانی است که رنگ زمینه میوه در ارقام گوشت زرد شروع به زرد شدن و در ارقام گوشت سفید شروع به سفید شدن میکند. چون رنگ از سالی به سال دیگر تغییر میکند بهتر است این شاخص همراه با سفتی میوه اندازه گرفته شود.
در ایالات متحده امریکا میزان سفتی میوه را بر حسب پوند و با دستگاه سفتی سنج اندازه می‌گیرند. سفتی بهینه میوه به هنگام برداشت در میوه‌های مرغوب و برای عرضه به بازار بر حسب رقم میوه فرق میکند.
انواع هلو و شلیل از میوه‌هایی هستند که به سرعت فاسد میشوند و موقع برداشت و بعد از برداشت باید برای جلوگیری از فساد آنها دقت شود. میوه‌های هلو با دست برداشت میشوند.
درختان آلو و گوجه
مبدا و تولید
انواع آلو را به دو گروه تقسیم میکنند: گروه آلوهای اروپایی .Prunus domestica L که از اروپا به مناطق دیگر برده شده است و پوست صاف تنه، آن را از گروههای دیگر مشخص می‌سازد؛ و گروه آلوهای ژاپنی Prunus salicina Lindle که بومی چین و پوست تنه‌اش زبر است و از ژاپن به کشورهای دیگر برده شده است.
در انگلیسی، واژه Prune در واقع به معنی آلوی خشک است. بعضی از اقسام آلوهای گروه اروپایی را به دلیل داشتن قند زیاد میتوان بدون اینکه حالت تخمیر در آنها ایجاد شود به طور کامل خشک کرد.
گیاه شناسی و زیست شناسی
انواع آلو از نظر احتیاجات گرده افشانی از خودناسازگار کامل تا خودسازگار کامل تغییر میکنند. تعداد زیادی از ارقام آلوهای ژاپنی تجاری، خود ناسازگارند. ارقام خودناسازگار نیاز به ارقام گرده‌دهنده مناسب دارند، از این نظر ارقام کاسِلمن، گراندروزا، سانتاروزا، سیمکا و رای‌سام که خودبارور نسبی یا کاملند، مستثنی هستند.
در ارقام آلو، گلها قبل از بازشدن برگها ظاهر میشوند. در آلوهای ژاپنی، گلها دسته دسته، به تعداد یک تا سه دسته در سراسر شاخساره‌های تازه روییده تشکیل میشوند. در صورتی که در آلوهای اروپایی (گوجه‌ها)، گلها روی جوانه‌هایی به وجود می‌آیند که معمولا دارای یک یا دو گل و فاقد برگ هستند. این جوانه‌ها به طور جانبی در زاویه برگها و روی سیخکهای تازه روییده یا در بعضی مواقع روی قسمتهای پیرتر رویش فصل جاری به وجود می‌آیند.
بیشتر میوه‌ها روی سیخکها تشکیل میشوند. یک درخت کاملا بالغ ممکن است بیش از ۱۰۰۰۰۰ گل بدهد، ولی یک درصد این تعداد هم اگر بارور شود، بار درخت رضایت بخش خواهد بود. تنک کردن میوه با دست برای اینکه اندازه میوه‌ها باب بازار باشد، ضرورت دارد.
ارقام
در ایران، حدود ۷۵ رقم آلو و گوجه کشت میشود. مهمترین ارقام بومی عبارتند از: آلوی بخارا، آلو سیاه کرج، آلو سیاه زرد اراک، آلو بنفش کرج، آلو زرد کردستان، گوجه برغان و گوجه سبز سعدی ارومیه. از ارقام خارجی که کشت آنها در ایران رواج دارد میتوان بوربانک، سانتارزا و شایرو را نام برد. کشت رقم شایرو که در ایران به نام «قطره طلا» معروف است، رو به توسعه است.
پایه ها
انواع آلو و گوجه از راه کوپیوند روی نهالهای بذری، یا قلمه‌های ریشه‌دار آلوی میروبالان-۲۹ سی، ماریانا-۲۶۲۴، یا هلوی نیماگارد ازدیاد میشوند. پایه ماریانا-۲۶۲۴ در بیشتر مواقع پاجوش زیادی تولید میکند. پایه‌های هلو، موجب افزایش محصول و در نتیجه ریزشدن میوه میشود که لازم است میوه‌های زیادی تنک شوند.
کاشت
کاشت انواع آلو به منظور استفاده از میوه تازه آنها در هر خاکی میسر است، ولی خاکهای عمیق و حاصلخیز بهتر هستند. درختان گوجه‌ای که از میوه آنها برای خشک کردن استفاده میشود، خاکهای بافت ریز و دارای زهکش ضعیف را تحمل میکنند و باغداران بیشتر مایلند که آنها را در چنین محلهایی بکارند.
ارقام مختلف آلوهای ژاپنی را در بین ردیف یا قطعات به منظور افزایش گرده‌زایی می‌کارند، در صورتی که گوجه‌های اروپایی یکپارچه کشت میشوند. آلو و گوجه از سال سوم یا چهارم شروع به باردادن میکنند، تا سال دوازدهم بارآوری آنها رو به افزایش است و تقریبا ۳۰ سال بار میدهند. این درختها به طور معمول روی ردیفهای به فواصل ۵/۵ تا ۶ متر کشت میشوند.
درخت گیلاس
مبدا و تولید
انواع گیلاس و آلبالو را اولین بار ۳۰۰ سال ق.م. تئوفراستوس شرح داده است و احتمالا این درختها را چند قرن قبل از این تاریخ برای استفاده از چوب آنها می‌کاشتند. تصور میشود که گیلاس (.Prunus avium L) بومی جنوب غربی آسیا، در نواحی اطراف دریای خزر و دریای سیاه باشد.
در شروع قرن شانزدهم، کاشت انواع گیلاس و آلبالو در اروپا، مخصوصا آلمان معمول شد. اولین بار اروپاییها انواع گیلاس را به امریکای شمالی بردند.
گیاه شناسی و زیست شناسی
گیلاس به تیره وردسانان تعلق دارد و دوگان (2n=16) است. جوانه‌های گل روی سیخکهای کوتاه و همچنین در بن شاخساره‌ها تشکیل میشوند. سیخکهای باردهنده به مدت ۱۰ تا ۱۲ سال بار میدهند. بعضی از درختهای گیلاس تا ۱۰۰ سال عمر میکنند. بیشتر ارقام گیلاس خود سترون هستند و بعضی خود سترونی متوسط دارند.
در سالهای اخیر صفت خودباروری در بعضی ارقام مانند اِستلاّ و لاپینز وارد شده است. در گیلاس به طور معمول ۲۵ تا ۳۰ درصد گلها باید تلقیح و به میوه تبدیل شوند تا درخت بار مطلوب داشته باشد. به منظور همپوشانی زمان گلدهی، معمولا یک اصله درخت از رقم گیلاس گرده دهنده، بین هر سه درخت روی ردیف و هر سه ردیف یکی، کاشته میشود.
گرده افشانی گیلاس بیشتر با زنبوران عسل است که کندوهای آنها موقع گلدهی در باغ قرار داده میشوند. با قرار دادن کندوی زنبورعسل در باغ لقاح گلها و در نتیجه محصول درخت افزایش می‌یابد.
ارقام
بیش از ۲۰۰ رقم گیلاس در سراسر جهان وجود دارد. ارقامی که بیش از همه کاشته میشوند عبارتند از: بینگ، تارتارین سیاه، بروکز، کوروم، اِرلی بورلات، گارنت، ژوبیلی، کینگ، لامبرت، لارین، راینیر رویال آن (مترادف آن ناپلئون است)، روبی، اشمیت، تولار، وان و ویندسور.
در ایران حدود ۵۰ رقم گیلاس شناخته شده است. از مهمترین ارقام بومی میتوان گیلاس سیاه مشهد، صورتی لواسانات، سیاه شبستر و زرد دانشکده کرج را نام برد. از ارقام خارجی که در ایران کشت آنها رواج دارد بینگ و پروتیوا از بقیه مهمتر هستند.
بررسیهای بخش تحقیقات باغبانی کرج در شرایط اقلیمی ایران نشان میدهند که ارقام گیلاس بلامارکا و فراسیدا «زودرس»؛ سیاه مشهد، زرد دانشکده، ناپلئون، شبستر، حاج یوسفی، دورگ شماره ۱ کرج، لامبرت، سفید رضائیه، بالدی باربون، قرمز رضائیه و صورتی لواسان «متوسط رس» هستند. رنگ میوه فراسیدا، قرمز جگری و وزن متوسط میوه آن ۷ گرم است. محصول این رقم هفته اول خرداد می‌رسد.
پایه ها
تعداد پایه‌هایی که برای گیلاس به کار می‌روند زیاد نیستند؛ این پایه‌ها عبارتند از: محلب، مازارد، استاکُتن مورلو و کُلت. از این پایه‌ها نمی‌توان در همه مناطق جهان و در همه شرایط استفاده کرد. محلب (Prunus mahaleb) که در اروپا به نام سن‌لوسی معروف است، بومی اروپای مرکزی و جنوبی است و از نظر رده‌بندی بیشتر با P.cerasus (آلبالو) خویشاوندی دارد تا به P.avium (گیلاس).
محلب سخت‌تر از مازارد است، در خاکهای قلیایی مقاومت دارد و اگر به طور متراکم کاشته شود اندکی خاصیت کوتاه کنندگی دارد که این خاصیت خود موجب کوتاهی عمر آن میشود. مازارد (P.avium) نوعی گیلاس وحشی است که همه ارقام گیلاس زراعی از آن به دست آمده‌اند. این پایه، درختانی بزرگ و پربار به وجود می‌آورد، ولی کمی دیر به بار می‌نشیند.
پایه استاکتن مورلو، همسانه‌ای (کلونی) از پاجوشهای P.cerasus است که اثر کوتاه‌کنندگی متوسط دارد و درختانی را به وجود می‌آورد که تاجشان گسترده است و همچنین موجب زودرسی میشود. پایه کُلت، هیبریدی (دورگی) است بین P.avium و P.pseuodocerasus که مقاومت خوبی به بعضی از انواع فیتوفتورا دارد و تقریبا در برابر ویروس ساقه آبله‌ای گیلاس مقاوم است، ولی تحملش به خشکی نسبت به محلب کمتر است.
عملیات به‌زراعی که در آلمان (گیسن) و بلژیک (جمبلو) انجام شده است منجر به تولید و عرضه پایه‌هایی شده که می‌توانند موجب کوتولگی درختان گیلاس و افزایش زودرسی میوه شوند. در ایران، از آلبالوی تلخ نیز به خاطر مقاومت آن در برابر شرایط نامساعد خاک به عنوان پایه گیلاس استفاده میشود.
کاشت
برای برداشت محصول خوب از باغهای گیلاس، انتخاب محل باغ مهم است. نیاز سرمایی برای بیشتر گیلاسها، از ۷۰۰تا۱۴۰۰ ساعت با دمای زیر ۷/۲ درجه سانتی‌گراد متفاوت است. گیلاس به آسیب سرما حساس است. جوانه‌های خفته گل در دمای بین ۲۲- تا ۳۵- درجه سانتی‌گراد (بسته به دمای محیط قبل از بروز سرما) از بین می‌روند.
گلهای گیلاس در دمای ۲- درجه سانتی‌گراد دچار سرمازدگی میشوند. یخبندانهای دیرهنگام زمستانی و سرمای اوایل بهار در بیشتر موارد از عوامل محدود کننده احداث باغ گیلاس هستند. چون طبیعتا میوه گیلاس تمایل به ترک خوردگی دارد، از این‌رو در مناطقی که هنگام برداشت محصول بارانهای سنگین می‌بارد نباید اقدام به احداث باغ گیلاس کرد.
از احداث باغ در مناطقی که متوسط دمای روزهای تابستان در آنها خیلی بالاست به منظور ممانعت از بروز بیماری پیچیدگی گیلاس که نوعی بیماری ژنتیکی است، باید خودداری شود.
دمای بالا در تابستان (بالاتر از ۳۵ درجه سانتی‌گراد) نیز موجب ایجاد میوه‌های دوقلو در فصل بعد میشود. رقم بینگ به عارضه میوه دوقلویی فوق‌العاده حساس است، ولی ارقام ژوبیلی، راینیر، بروکز، تولار و کینگ نسبتا مقاومند و در همان شرایط کمتر مبتلا به میوه دوقلویی میشوند.
بهترین خاک برای گیلاس، خاکی با زهکشی خوب، شنی، لومی یا سنگریزه‌ای عمیق است. گیلاس به آب آبیاری دارای ید، کلر، سدیم و املاح زیاد حساس است. ریشه آلبالو در برابر خاکهای مرطوب مقاومت بیشتری دارد. به دلیل وضع نسبتا پایدار و پردوام سیخکها، درخت گیلاس در شرایط کنونی کاشت، نسبت به سایر درختان میوه هسته‌دار به هرس کمتری نیاز دارد.
به منظور نوکردن ۱۰ تا ۳۰ درصد شاخه‌های بارآور، هر ساله هرس ملایمی روی درخت گیلاس انجام میشود. درختان گیلاسی را که در نظر است میوه‌هایی با کیفیت بالا برای تازه خوری تولید کنند باید به شدت هرس شوند تا بدین وسیله از تشکیل میوه‌های زیاد ممانعت شود و میوه‌های بزرگتری به دست آیند.
برداشت و بازاررسانی
میوه‌هایی را که برای فرآوری مصرف میشوند میتوان با روش مکانیکی برداشت کرد، ولی میوه‌های برای تازه خوری را با دست برمی‌دارند. برای برداشت مکانیکی، از تکان دهنده‌های درخت استفاده میشود. میوه‌های مخصوص مصرف تازه را با دُم می‌چینند تا حتی الامکان از زخمی شدن و بروز پوسیدگی قارچی در آنها جلوگیری شود.
میوه گیلاس را کاملا رسیده برداشت میکنند؛ زیرا قند میوه بعد از برداشت، افزایش پیدا نمیکند. بعد از برداشت، میوه‌های گیلاس را در سردخانه با دمای نزدیک به صفر درجه سانتی‌گراد نگهداری میکنند تا نرم شدن و پیشرفت پوسیدگی در آنها به تاخیر افتد. رطوبت نسبی سردخانه‌های حمل و نگهداری گیلاس باید زیاد باشد تا آب آن هر چه ممکن است کمتر کاهش یابد. تقریبا ۷۰ تا۹۰ درصد میوه‌های گیلاس برای تازه خوری فروخته میشوند و بقیه به مصرف فرآوری می‌رسند.
درخت آلبالو
مبدا و تولید
عقیده بر این است که آلبالو (.Prunus cerasus L) که به انگلیسی تارت چری هم نامیده میشود، هیبرید بین گیلاس و گراندچری است. آلبالو و گراندچری چهارگان هستند (n=16)، ولی گیلاس دوگان است.
بنا به عقیده واویلوف، خاستگاه آلبالو خاور نزدیک، شامل قسمتهایی از آسیای صغیر، ایران، عراق و سوریه است، ولی هدریک معتقد است که سوئیس و نواحی اطراف دریای آدریاتیک هم جزء خاستگاه این درخت هستند.
گیاه شناسی و زیست شناسی
روی درختان آلبالو جوانه‌های رویشی ایجاد و به شاخساره‌های نو تبدیل میشوند و جوانه‌های گل روی آنها به وجود می‌آیند که معمولا هر جوانه دو تا پنج گل دارد و جوانه رویشی به شاخساره قوی یا به سیخکتبدیل میشود؛ سیخکهای تولید شده جانبی و کوتاهند و رشد آنها در هر فصل کمتر از ۲/۵ سانتی‌متر است.
سیخکها نوعا، یک جوانه برگ انتهایی و یک دسته جوانه گل جانبی دارند. شاخساره‌های قوی به طور معمول در انتها، جوانه‌های برگ و در بُن جوانه‌های گل تولید میکنند. این جوانه‌های گل واقع در بن شاخساره‌های قوی (که جوانه‌های گل جانبی نامیده میشوند تا از جوانه‌های گل سیخکها متمایز شده باشند) سال بعد به میوه تبدیل میشوند که در واقع روی شاخه چوبی یکساله قرار دارند، ولی در جای آنها در سالهای بعد میوه تشکیل نخواهد شد.
در باغهای آلبالو بیشتر از رقم مونت مورنسی استفاده میشود؛ ۷۰ درصد بار این رقم از جوانه‌های گل واقع در بن شاخه‌های یکساله و ۳۰ درصد بقیه از جوانه‌های گل سیخکها حاصل میشود.
اندازه درختان آلبالو از ۱۰ متر (به اندازه درخت گیلاس) تا یک متر تغییر میکند. ارقام آلبالو خودسازگار و خودسازگار نسبی‌اند و ممکن است خودناسازگار نیز باشند. ارقام خودناسازگار را باید حتما توأم با واریته گرده‌دهنده بکارند. خودناسازگاری در آلبالو شبیه خودناسازگاری گامتوفیتی است که در آن از رشد لوله گرده در خامه به طور کامل جلوگیری میشود، ارثی بودن خودناسازگاری در آلبالو هنوز ناشناخته است.
ارقام
در ایالات متخده امریکا از ۴۰۰ سال پیش تاکنون از یک رقم آلبالو به نام مونت مورنسی استفاده میشود و میتوان گفت که باغهای آلبالوی امریکا تک رقمی هستند.
در اروپای شرقی – مرکز تنوع آلبالو – تعداد زیادی ارقام کاشته میشود که تفاوت زمان رسیدن میوه آنها به ۴۰ روز می‌رسد. در بیشتر موارد، والدین ارقام مورد استفاده در اروپای شرقی از سلکسیون‌های محلی‌اند که باغداران طی قرنها آنها را تکثیر کرده‌اند.
ارقام آلبالو را گاهی براساس رنگ گوشت و عصاره آنها به دو زیرگروه تقسیم میکنند:
گروه مورلو (دارای گوشت قرمز تیره و عصاره قرمز) و گروه آمارل (دارای گوشت کم رنگ و عصاره بی رنگ). با این همه، رنگ گوشت و عصاره آلبالو بسیار متفاوت است و از صورتی، مخملی، قرمز، تا جگری تغییر میکند. رقم غالب آلبالو در اروپای شمالی آلبالوی شاتن مورل است که گوشت قرمز تیره دارد. چمپای مشهد، معروف ترین رقم آلبالو در ایران به شمار می‌رود.
پایه ها
بیشتر ارقام آلبالو روی پایه‌های بذری محلب و گیلاس که گرده‌افشانی آزاد دارند کوپیوند میشوند. پایه‌های کنترل کننده اندازه تاج در آلبالو مورد نیاز نیستند زیرا ارقام کوتاه قد آلبالو وجود دارند و محصول آلبالو را میتوان به طور مکانیکی با ماشینهای تکان دهنده برداشت کرد.
کاشت، برداشت و فرآوری
در ایالات متحده امریکا آلبالوی رقم مونت مورنسی را با فاصله‌های ۶×۵ متر می‌کارند و میوه را با ماشینهای تکان دهندهتنه برداشت میکنند. از این آلبالو، پس از آنکه هسته را به طور مکانیکی کشیدند، در شیرینی‌سازی (پای) استفاده میکنند.
در اروپا ارقامی که میوه‌های آنها با هم فرق دارند، برای استفاده در موارد مختلف کاشته میشوند. مثلا ارقام میوه درشت زودرس برای تازه خوری و ارقام دارای گوشت تیره (جگری سیر) برای عصاره گیری کاشته میشوند.
درخت بادام
مبدا و تولید
بادام زراعی prunus dulcis (Mill) D.A. Webb. (Syn: Prunus amygdalus L.) ویژگیهای مشترک زیادی با شناخته شده ترین خویشاوند خود یعنی هلو دارد. هر دو از گونه‌های اولیه مشترک منشا گرفته، ولی در مسیر تکاملی از هم متمایز شده‌اند.
هلو به طرف شرق، در چین و سرزمینهای کم ارتفاع و مرطوبتر گسترش یافته، ولی بادام به سمت استپهای خشک، بیابانها و نواحی کوهستانی مرکزی و جنوب شرقی آسیا توسعه پیدا کرده و از آنجا به اروپای جنوب شرقی وارد و مستقر گردیده است.
براساس ویژگیهای مرفولوژیکی و فیزیولوژیکی تاکنون بیش از ۴۰ گونه بادام توصیف شده است. کشف شیرین بودن مغز بعضی از گونه‌ها از بین گونه‌های وحشی منجر به اهلی شدن بادام گردید. بیش از ۴۰۰۰ سال بادام جزء منابع مهم غذایی ساکنان آسیای مرکزی و جنوب شرقی بوده است.
کالیفرنیا از مناطق مهم بادام‌خیز جهان است. باغهای وسیعی از بادام در اسپانیا، ایتالیا، یونان، مراکش و ترکیه وجود دارند. در شیلی، استرالیا، نیوزیلند، بلغارستان، مجارستان، سوریه، ایران، اسرائیل، اوکراین، تاجیکستان، ازبکستان، پاکستان، ایالت سینکیانگ چین و… نیز بادام کشت میشود.
گیاه شناسی و زیست شناسی
میوه بادام نوعی شفت است که در آن برون‌بر کرکدار، میان‌بر گوشتی و نازک و درون‌بر پوسته استخوانی سخت است. میان‌بر تا اندازه‌ای ضخیم بوده، به هنگام بلوغ خشک و چرمی شده، می‌شکفد.
گلهای بادام که بعدا به میوه تبدیل میشوند روی شاخه‌های یکساله، به صورت انفرادی پدیدار میشوند. تمام ارقام بادام خود سترون هستند و بنابراین باید در باغ، درخت گرده‌زا وجود داشته باشد. گرده بادام مانند زردآلو چسبناک است و فقط با زنبورعسل و دیگر حشرات منتقل میشود.
مقاومت و نیاز بادام به سرمای زمستان، از هلو کمتر است و خواب زمستانی آن با ۳۰۰ تا ۶۰۰ ساعت دمای کمتر از هفت درجه سانتی‌گراد شکسته میشود. گلهای درختان بادام، در بهار زودتر از دیگر میوه‌ها باز میشوند و بنابراین به سرمای دیررس بهاری بسیار حساسند. در نیریز فارس اذربایجان شرقی که از مناطق مهم بادام کاری ایران هستند باغداران، در بسیاری از سالها، تمام یا بخشی از محصول خود را به دلیل سرمای بهاره از دست میدهند.
پایه ها
بهترین پایه برای بادام نهالهای بذری (دان‌نهال) بادام است ولی آن را روی هلو هم میتوان پیوند کرد. پایه بادام در خاکهای آهکی و پایه هلو در خاکهای نیمه مرطوب و یا خیلی سبک نتیجه بهتری می‌دهد. پایه هلو در بادام باعث میشود که از عمر اقتصادی درخت که در حال عادی تقریبا ۵۰ سال است کاسته شود.
در ایران، از انواع بادام وحشی که در برابر خشکی بسیار پایدارند نیز به عنوان پایه استفاده میشود. دورگه‌های بین گونه‌ای هلو و بادام مانند هانسن و نیکلز برای خاکهای قلیایی و مرطوب یا خشک مناسب هستند. پایه نیماگارد که دورگه‌ای از P.persica و P.davidian است برای مناطقی که خاکشان آلوده به نماتود مولد غده است توصیه میشود. پایه آلوی ماریانا-۲۶۲۴ در خاکهای فشرده و خاکهای آلوده به گونه‌های Armillaria به کار می‌رود.
در ایران حدود ۳۰ رقم بادام شناخته شده، کشت می‌گردد. مهمترین ارقام بومی عبارتند از: بی نظیر، تاجری، سنگی مشهد، کاغذی، مُنَقّا و محب علی. نکته مهم در احداث باغهای بادام که در آنها از نهالهای پیوندی استفاده میشود آن است که در این باغها حداقل دو رقم بادام که زمان گلدهی آنها باهم تطابق داشته باشد، کاشته شوند تا در گرده افشانی، خللی وارد نیاید.
مهمترین عامل محدودکننده توسعه کشت بادام در مناطق سردسیر،سرماری دیررس بهار است که موجب سرمازدگی جوانه‌ها و گلها میشود. به منظور به دست آوردن ارقام دیرگل در ایران، روی ۱۲۰ توده و ارقام جمع‌آوری شده خارجی و داخلی مطالعه شده است. در نتیجه این بررسیها ۶ رقم بادام دیرگل و تجاری به نام های یلدا، نون‌پاریل،فراگنیس، آذر، شکوفه و سهند معرفی شده است. ارقام معرفی شده متوسط گل یا دیرگل بوده، تقریبا ۱۰ تا ۱۵ روز نسبت به ارقام بومی دیرگل‌تر هستند.
کاشت
فاصله کشت درختان بادام بر حسب شرایط آب و هوایی، نوع خاک و پایه ۷ تا ۱۲ متر است. یک باغ خوب بادام را با آبیاری و کود مناسب می‌تواند تا ۴/۵ تن در هکتار محصول بدهد. بادام در برابر کم آبی بسیار مقاوم است و در بسیاری از نقاط ایران مانند نیریز (فارس) و قزوین به صورت دیم و نیمه دیم کاشته میشود؛ البته آبیاری در ازدیاد رشد و نمو و عملکرد بسیار موثر است.
سوالات متداول درباره انواع درختان میوه هسته دار
۱) زردآلو را در چه مناطقی میتوان کاشت؟
میوه زردآلو را میتوان حداکثر سه تا چهار هفته در دمای نزدیک صفر درجه سانتی‌گراد و رطوبت ۸۵ درصد در سردخانه نگهداری کرد. نیاز سرمایی برای آغاز گلدهی، بین ۳۰۰ تا ۱۲۰۰ ساعت تغییر میکند؛ سالهایی که سرمای زمستانی در خلال ماههای آذر و دی ناکافی باشد، ممکن است ریزش جوانه رخ دهد.
این درخت در حال خواب زمستانی در برابر سرما مقاوم است ولی بیدار شدن زودهنگام آن در بهار ممکن است منجر به سرمازدگی گلها شود، همچنین در مناطقی که سرمای دیررس روی می‌دهد ممکن است درخت را بخشکاند. بنا به آنچه که گفته شد نواحی زردآلوخیز محدودند و زردآلوهای زود گل، مستعد ابتلا به آسیب یخبندان هستند.
۲) شرایط مناسب برای کاشت هلو و شلیل چیست؟
هلو و شلیل، مانند زردآلو به دمای پایین حساسند. مناطقی با خاکهای حاصلخیز، عمیق، زهکش طبیعی خوب و تهویه مناسب، برای کاشت هلو و شلیل مطلوب هستند. برای تولید بهینه محصول در خاکهای مناطق مرطوب، لازم است آهک و کود شیمیایی به خاک داده شود. نیتروژن، این عنصر کلیدی کنترل رشد میوه، باید هرساله به باغهای هلو و شلیل داده شود. در مناطق نیمه خشک، باغهای هلو و شلیل به آبیاری زیاد احتیاج دارند. مرسوم است که درختان هلو وشلیل را مانند جام یا گلدان شکل میدهند.
۳) فرق آلوی ژاپنی و اروپایی چیست؟
در آلوهای ژاپنی، گلها دسته دسته، به تعداد یک تا سه دسته در سراسر شاخساره‌های تازه روییده تشکیل میشوند. در صورتی که در آلوهای اروپایی (گوجه‌ها)، گلها روی جوانه‌هایی به وجود می‌آیند که معمولا دارای یک یا دو گل و فاقد برگ هستند. این جوانه‌ها به طور جانبی در زاویه برگها و روی سیخکهای تازه روییده یا در بعضی مواقع روی قسمتهای پیرتر رویش فصل جاری به وجود می‌آیند.
۴) بهترین پایه برای درخت بادام چیست؟
بهترین پایه برای بادام نهالهای بذری (دان‌نهال) بادام است ولی آن را روی هلو هم میتوان پیوند کرد. پایه بادام در خاکهای آهکی و پایه هلو در خاکهای نیمه مرطوب و یا خیلی سبک نتیجه بهتری می‌دهد. پایه هلو در بادام باعث میشود که از عمر اقتصادی درخت که در حال عادی تقریبا ۵۰ سال است کاسته شود.
در ایران، از انواع بادام وحشی که در برابر خشکی بسیار پایدارند نیز به عنوان پایه استفاده میشود.
۵) شرایط مناسب برای کاشت گیلاس چیست؟
برای برداشت محصول خوب از باغهای گیلاس، انتخاب محل باغ مهم است. نیاز سرمایی برای بیشتر گیلاسها، از ۷۰۰تا۱۴۰۰ ساعت با دمای زیر ۷/۲ درجه سانتی‌گراد متفاوت است. گیلاس به آسیب سرما حساس است. جوانه‌های خفته گل در دمای بین ۲۲- تا ۳۵- درجه سانتی‌گراد از بین می‌روند.
گلهای گیلاس در دمای ۲- درجه سانتی‌گراد دچار سرمازدگی میشوند. یخبندانهای دیرهنگام زمستانی و سرمای اوایل بهار در بیشتر موارد از عوامل محدود کننده احداث باغ گیلاس هستند. چون طبیعتا میوه گیلاس تمایل به ترک خوردگی دارد، از این‌رو در مناطقی که هنگام برداشت محصول بارانهای سنگین می‌بارد نباید اقدام به احداث باغ گیلاس کرد.
از احداث باغ در مناطقی که متوسط دمای روزهای تابستان در آنها خیلی بالاست به منظور ممانعت از بروز بیماری پیچیدگی گیلاس که نوعی بیماری ژنتیکی است، باید خودداری شود.
منبع: اشکان، محمد(1390)، بیماریهای مهم درختان میوه در ایران.
