انواع مرکبات

همه مرکبات مهم تجاری احتمالا از گونه های بومی آسیای جنوب خاوری و هند منشا گرفته اند. در حال حاضر در سرتاسر جهان، در مناطقی که بارندگی یا آب برای آبیاری به اندازه کافی فراهم باشد، یخبندان وجود نداشته باشد یا آنقدر شدید نباشد که درختان را بخشکاند، کشت میشوند.

مرکبات، درختان یا درختچه هایی با گلهای کامل هستند که به تیره Rutaceae تعلق دارند. بیشتر ارقام مرکبات، پایه ها و پیوندک هایی که به طور تجاری مورد استفاده قرار میگیرند، از جنس citrus هستند. قبلا درختان مرکبات به صورت نهالهای بذری ( دان نهال ها) کاشته میشدند، ولی امروزه بیشتر ارقام مرکبات روی انواع پایه ها پیوند زده و زیاد میشوند. در این مقاله قصد داریم شما را با ارقام مرکبات از جمله؛ لیموترش، لایم، پرشین لایم، مکزیکن لایم، لیموشیرین، بالنگ و بادرنگ، پوملو، نارنج، نارنج سه برگ، کامکوات و انواع گریپ فروت آشنا کنیم.

لیموترش (Citrus limon Burm)

درختان لیمو بومی شرق هیمالیا و هند هستند و عقیده بر این است که دورگ ناشی از تلاقی لایم و بالنگ باشند چون به گونه بالنگ و بادرنگ شباهت نزدیکی دارند. پراکندگی این گونه در مناطق خشک و نیمه خشک در نواحی نیمه گرمسیری با دمای زمستان بالاتر از منفی ۴ درجه سانتیگراد مشاهده می‌شود. درختان این گونه نسبت به سایر ارقام مرکبات به دمای پایین حساس بوده و به دلیل حساسیت به بیماری قارچی و رشد جلبک، در مناطق نیمه گرمسیری و یا گرمسیری مرطوب رشد خوبی ندارند.

کیفیت میوه به خصوص بافت داخلی پوست در مناطق مرطوب ضعیف است. درختان لیموترش قوی بوده و در مناطق گرمسیر خصوصا در دوره جوانی رشدی عمودی دارند. شاخه‌ها نیز اغلب پرتیغ و دارای گل‌های قرمز کامل است. پرتیغی به نوع رقم، شرایط رشد و سن درخت بستگی دارد. در بیشتر مناطقی که لیمو کشت می‌شود، در سراسر سال مشاهده شده که این باردهی نیز بستگی به رقم و عوامل محیطی دارد. میوه بیشتر لیموها هم در تابستان و هم در پاییز یا زمستان قابل برداشت است.

به جز لیموهایی که به عنوان پایه استفاده می‌شوند سه گروه لیمو شناخته شده است. این گروه‌ها شامل دسته‌های فمینولا (Femminello)، ورما (Verma) و سیسیلیین (Sicillian) هستند. بعضی ارقام لیمو بذردار و برخی بی‌بذر بوده و درصد چندجنین آنها متغیر است.از مهمترین ارقام متداول در ایران رقم محلی، اورکا (Eureka) و لیسبون (Lisbon) است که دو دسته اخر سیسیلی بوده و از نظر اقتصادی حائز اهمیت است.

• رقم اورکا

از ارقام مهم لیمو در آمریکا و استرالیاست و طی سال‌های ۱۳۴۳-۱۳۴۲ وارد ایران و در جنوب کشت شد. تراکم این رقم در شهر میناب فراوان است. این رقم از نهال‌هایی که از سیسیل در سال ۱۸۵۸ به کالیفرنیا برده شده بودند تهیه شد. مقاومت رقم اورکا به یخبندان پایین است.

میوه رقم اورکا اندازه متوسط تا کوچک داشته و وجود یک برجستگی در نوک میوه مشخصه آن است. پوست میوه اورکا تا حدودی خشن‌تر از لیسبون بوده و برجستگی نوک میوه نیز از لیسبون کوچک‌تر است.

رقم اورکا در ایران معمولا بی‌بذر بوده و ضخامت پوست میوه متوسط وصاف، گوشت زرد متمایل به سبز داشته و خیلی اسیدی است. این درختان به علت تاج باز به آفتاب‌سوختگی حساس هستند. میوه‌ها در نوک درخت تشکیل و همه سال‌آور هستند. لیمو اورکا جز ارقام زودرس و پر محصول محسوب می‌شود.

• رقم لیسبون

رقم لیسبون نیز در سال ۱۳۴۴-۱۳۴۲ وارد ایران شد و میوه آن شبیه رقم اوکا است. میوه‌ها دارای اندازه متوسط، بیضوی کشیده با قاعده مخروطی و گردن نامشخص هستند. رنگ پوست میوه به هنگام بلوغ زرد و ضخامت آن زیاد است ولی صاف‌تر و نازک‌تر از اورکا است.

بافت میوه ترد، آبدار و مزه آن خیلی ترش است. باردهی این رقم عمدتا در زمستان و اوایل بهار انجام می‌شود. درختان این رقم قوی با تاج بلند، کشیده، تیغ‌دار با شاخه‌هایی متراکم و پر محصول هستند و میوه درون آن تشکیل می‌شود. مقاوم‌ترین رقم لیمو نسبت به تحمل شرایط نامساعد محیطی مانند سرما، گرما و بادهای تند و داغ است.

لایم (Citrus aurantifolia L)

گونه لایم توسط عرب‌ها به ایران، اروپا، و آفریقا و توسط سربازان جنگ‌های صلیبی به ایتالیا و آمریکا منتقل شده است. گونه لایم بومی مناطق گرمسیری است لذا کشت آن نیز به مناطق گرم و نیمه گرمسیری مرطوب با دمای بالاتر از منفی ۲ تا منفی ۳ درجه سانتی‌گراد محدود می‌شود. لایم به دو دسته اسیدی و غیراسیدی تقسیم می‌شود. ارقام مرکبات لایم اسیدی به دو گروه میوه‌های نسبتا بزرگ (تاهیتی لایم(Tahiti lime)، پرشین و بی‌رس (Bearss)) و گروهی با میوه‌های کوچک یا وست ایندین (West Indian) (مکزیکن لایم و کی لایم (key lime)) تقسیم می‌شود.

درختان لایم بسیار قوی، پررشد، عادت به رشد عمودی و نیز ایجاد شاخه‌های پراکنده دارد. پرتیغی از مشخصه‌های مهم لایم است. از نظر وضعیت ظاهری، برگ ارقام تاهیتی متمایل به صورتی بوده و از کی لایم با گل‌های سفید قابل شناسایی است. از گروه غیر اسیدی، لیموشیرین را می‌توان نام برد که جنبه دارویی نیز دارد.

پرشین لایم (Persian)

پرشین لایم اولین بار از ایران به استرالیا و آمریکا منتقل شد و لذا به نام ایرانی معروف است.درختان پرشین لایم تیغ اندک داشته و اندازه میوه مشابه لیموی ترش ایرانی است. بذرهای آن تک جنینی و میوه‌های کشیده داشته و درختان به بیماری تریستزا حساس بوده و همچنین به سرما مقاوم است. تعداد بذر در میوه بسیار کم و شاید بتوان آن را رقمی بی‌بذر تلقی نمود.

مکزیکن لایم (Mexican lime)

رقم مکزیکن لایم را در ایران آب شیراز، لیمو شیشه و لیمو عمانی می‌نامند و طی سالیانی در مناطق سرخون، میناب، دشت جیرفت و ممسنی کشت می‌شود. میوه‌ها خیلی کوچک و گرد تا تخم مرغی واژگون یا بیضوی کوتاه و معمولا در بخش قاعده، مدور هستند ولی گاهی اوقات ممکن است گردن بسیار کوتاهی نیز داشته باشند.پوست میوه خیلی نازک با سطحی چرمی و صاف که کاملا به گوشت چسبیده است. گوشت میوه سبز مایل به زرد، ترد، آبدار، بسیار اسیدی (ترش) و معطر است. اندازه درخت متوسط با تاج پخش و بوته‌ای است. جوانه‌های گل و گل‌ها ریز و گل‌دهی در تمام طول سال انجام می‌شود. فصل اصلی گل‌دهی در بهار و اواخر تابستان است.

جوانه‌های گل و گل‌های جوان تا حدودی ته رنگ ارغوانی دارند که بعد از مدتی به خصوص با گرم شدن هوا این رنگ زایل می‌شود. مکزیکن لایم به سرما، تریستزا و شانکر باکتریایی بسیار حساس است.

لیموشیرین

میوه‌های این رقم دارای پوستی سفید و میوه‌ها به اندازه پرتقال با گوشت زرد و روشن و حاوی ۳-۲ بذر است.لیموشیرین دارای محصول زیاد و با درختانی پرشاخ و برگ قابل تشخیص است. در ایران لیموشیرین را قصری و دزفولی نیز می‌نامند. در ادامه نیز به آشنایی با ارقام مرکبات بالنگ و بادرنگ می پردازیم.

بالنگ و بادرنگ (Citrus medica L.)

کشت بالنگ و بادرنگ در ایران در ناحیه شوش باستان وجود داشته است. پوست بالنگ صاف بوده در حالی که پوست بادرنگ ناصاف و دارای تضاریس است. میوه بالنگ و بادرنگ به مصارف مربا و مارمالاد می‌رسد.

پوملو (Citrus grandus L.. Osb.)

گیاهان گونه پوملو را شدک، سلطان مرکبات، ته بشقابی و دارابی نیز می‌نامند. این گونه مرکبات، بومی نواحی چین و هند بوده و برگ‌ها، گل‌ها و میوه‌های این گونه از تمام گونه ‌های مرکبات بزرگتر است. از ارقام گونه پوملو سه رقم معروف در ایران دیده می‌شود که در ذیل شرح می‌دهیم.

• سلطان مرکبات

از رقم سلطان مرکبات درختان معدودی وجود دارد. میوه‌های سلطان مرکبات بسیار بزرگ با پوست ضخیم است. این میوه دارای گوشت ملس و کم آبی است. از مشخصه‌های آن بذرهای تک جنینی و میان‌رس بودن است.

• ته بشقابی یا بتابی

این رقم سال‌ها قبل از ایستگاه تحقیقات مرکبات داراب به شمال ایران منتقل شد.میوه آن پوستی صاف‌تر از سلطان مرکبات و دارای گوشتی ترد، پرده‌های سفت و ۷-۸ بذر است.

• دارابی

میوه دارابی کوچکتر از دو رقم دیگر، پوست آن موقع رسیدن سبز مایل به زرد و سفت بوده و میزان آب آن نیز کم است. تعداد بذر در میوه خیلی زیاد است. درختان دارابی سریع‌الرشد و مقاوم به سرما است. همچنین این درختان به بیماری تریستزا بسیار حساس هستند.

نارنج (Citrus aurantium L..)

گونه نارنج به عنوان پایه دیگر گونه‌های مرکبات کاربرد دارد. نارنج از گونه‌های قدیمی بوده و در ایران درخت ۱۵۰ ساله آن در کازرون وجود دارد.نارنج به پوسیدگی طوقه و خاک سنگین مقاوم بوده اما نسبت به بیماری تریستزا حساس است.از سال ۱۹۷۳ مصرف این گونه به عنوان پایه در آمریکا منسوخ  شده ولی در ایران همچنان رایج است. نارنج دارای ارقام مختلفی است که اغلب آن‌ها از گیاهان زینتی محسوب می‌شوند. از بین آن‌ها نارنج شیرین، عطری و رقم خوشه‌ای را می‌توان نام برد.

نارنج سه برگ (Poncirus trifoliate L..Raf)

جنس نارنج سه برگ یا پونسیروس تنها دارای یک گونه  به نام تریفولیاتا است. نارنج سه برگ مقاوم به سرما بوده و خزان کننده است.درختان نارنج سه برگ پرخار، کوتاه جثه با برگ‌های سه قسمتی و میوه این گونه خیلی زودرس و فاقد ارزش خوراکی است. نارنج سه برگ از بهترین پایه‌های مرکبات است و دورگ‌های متعدد تجارتی از آن تهیه شده که حائز اهمیت است.

مشخصه عمومی این دورگ، سه برگچه‌ای بودن و مقاومت به سرما است. بذور ارقام مرکبات دورگ دارای درصد چندجنینی بالایی هستند.

• دورگ ترویرسیترنج ( Troyer Citrange)

دورگ ترویر نسبت به پونسیروس نیمه خزان کننده بوده و میوه آن با پوست صاف، درشت‌تر از پونسیروس با مزه تلخ و ترش و زودرس است.

• کاریزاسیترنج (Carizo Citrange)

رقم کاریزا، رقم خواهری ترویر است ولی مقاوم‌تر از ترویر نسبت به نماتد است.

• مورتون (Mortonn)

میوه مورتون از نظر مشخصات نزدیک به پرتقال است

• ساویچ (Savage)

رقم ساویج شبیه به مورتون بوده و کمتر به عنوان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• راسک (Rusk)

رقم راسک در نتیجه تلاقی پرتقال خونی با پونسیروس در سال ۱۸۹۷ به وجود آمد. رقم راسک با داشتن درختان خوش فرم، میوه‌های پوست نازک، صاف و چسبیده به گوشت قابل تشخیص است. این دورگ به عنوان پایه استفاده می‌شود.

کامکوات (Fortunella spp.Swing.)

کامکوات‌ها (Kumquat) بومی مناطق شمال چین بوده و دارای چندین گونه هستند. میوه آن‌ها به صورت تازه همراه با پوست، کنسرو شده و یا مارمالاد قابل مصرف است.ارقام جنس فورچونلا اکثرا به عنوان گیاه زینتی و یا گلدانی به دلیل پاکوتاهی استفاده می‌شود. درختان پاکوتاه، دارای برگ‌های ریز، میوه‌های کوچک با دو تیپ گرد و کشیده و محتوی ۳-۵ پره و تعداد کمی بذور با لپه‌های سبز از مشخصه‌هایی هستند که برای شناسایی گیاهان این جنس استفاده می‌شود. از نظر زمان رسیدگی در گروه زودرس تا میان‌رس بوده و میوه‌ها را می‌توان بخوبی بدون کاهش قابل توجه در کیفیت به مدت طولانی روی درخت نگه‌داری کرد.

گریپ فروت (Citrus paradise)

گریپ فروت دورگ حاصل از تلاقی شدک (C. maxima Burm.) یا پوملو با پرتقال است و در سال ۱۸۳۰ در غرب هند شناخته شد. این گونه برخلاف پوملو که فقط جنین حاصل از زیگوت تولید می‌نماید، توانایی تولید بذور چند جنینی است. میوه گریپ فروت در مناطق مرطوب گرمسیر و نیمه گرمسیر از کیفیت خوبی برخوردار است در حالی که میوه‌های تولید شده در مناطق مدیترانه‌ای دارای آب میوه با اسیدیته بالا، پوست کلفت و کم آب است. درختان گریپ‌ فروت دارای رشد زیاد و حجم شاخساره بالایی هستند و با داشتن اسکلت قوی، خوشه‌های سنگین میوه را به خوبی تحمل می‌کنند. شکل برگ‌ها یکنواخت‌تر و بزرگتر از پرتقال، نارنگی، لیمو یا لایم است.

گل‌های خوشه‌ای این گونه از نوع کامل بوده و از لحاظ ساختمانی مشابه سایر گونه‌های مرکبات هستند. قطر میوه به رقم، پایه و شرایط رشد درختان بین ۱۴-۸ سانتینتر است. میوه‌ها در نیمکره شمالی از اواخر مهرماه تا تیرماه برداشت می‌شوند. چنانچه میوه‌ها دیر برداشت شوند، بذرها در داخل میوه جوانه زده که این پدیده موجب کاهش بازار پسندی میوه می‌شود.

در ایران میوه‌های تولید شده در منطقه جیرفت از بهترین کیفیت برخوردار هستند. با آن که در دنیا این میوه مورد توجه است اما در ایران به دلیل تلخی غشا آبدان‌ها، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در ادامه به مهمترین ارقام مرکبات گریپ‌فروت کشت شده در مناطق مرکبات خیز ایران می‌پردازیم.

گریپ‌ فروت‌های گوشت سفید

گریپ‌ فروت دانکن (Duncan)

رقم دانکن از ارقام قدیمی گریپ‌فروت و دارای بزرگترین اندازه میوه است.رقم دانکن اولین بار در سال ۱۸۷۵ روی نهال‌هایی که توسط دن فیلیپ به فلوریدا آورده و در باغ دانکن کشت شده بود شناسایی شد. رقم دانکن مقاومت نسبی خوبی به سرما، دارای میوه‌های پر بذر، پوست ضخیم، گوشت سفید، پرآب و زودرس تولید می‌کند.

گریپ‌ فروت مارش (Marsh)

رقم کارش دارای گوشت سفید و بدون بذر است که در حدود سال ۱۸۶۰ در فلوریدا شناسایی شد. در دهه ۱۸۸۰ درختان این رقم در نهالستان فردی به نام مارش به صورت انبوه تولید شد. اندازه و کیفیت میوه به خوبی دانکن نیست و تنها به لحاظ بذری مورد توجه است. درختان این رقم بزرگ، تاجی قوی و فشرده، میوه‌هایی با اندازه متوسط، گرد و با رنگ پوست لیمویی تا  حدود ۷۰ تن در هکتار تولید می‌کنند.

گوشت میوه به رنگ زرد نخودی، ترد، بسیار آبدار و خوشمزه است. قابلیت نگهداری میوه‌ها به مدت طولانی با حفظ شکل ظاهری و کیفیت خوب روی درخت، میسر است.رقم مارش دیررس‌ترین رقم تجارتی گریپ‌فروت بوده و به دلیل نیاز گرمایی بالا، تولید تجارتی آن به نواحی خیلی گرم محدود شده است.

گریپ‌ فروت‌های گوشت قرمز

این نوع گریپ فروت‌ها در اثر جهش در نوع گریپ‌فروت سفید حاصل شده است و متقاضی این رقم در بین مردم زیاد است. ارقام این گروه از دو رقم گوشت سفید والتر و مارش منتج شده‌اند.

ارقام موجود این گروه در ایران؛

• رقم تامپسون (Thompson)

در سال ۱۹۱۳ رقم تامپسون از جهش شاخه‌ای رقم مارش در باغ شخصی به نام تامپسون در آمریکا شناسایی شد. رنگ گوشت متمایل به صورتی و قسمت داخلش پوست میوه نیز رنگی است. معمولا رگه‌های خونی در گوشت میوه مشاهده و بدون بذر است.

• رقم بلاش (Red Blush)

رقم بلاش در سال ۱۹۳۱ در ایالت تکزاس آمریکا شناسایی شد. میوه‌ها به شکل ۳-۲ تایی بر روی درخت تشکیل می‌شوند.رنگ میوه یکنواخت بوده و پره‌های میوه به خوبی زیر دندان له می‌شود. درختان به خنک شدن هوا حساس و در این شرایط شروع به ریزش میوه می‌کنند. رقم رد بلاش در سال‌های ۱۳۴۴-۱۳۴۳ وارد ایران و در ایستگاه تحقیقات مرکبات جیرفت کشت شد.

• رقم شامبرگ (Shambarg)

رقم شامبرگ در سال‌های ۱۳۴۴-۱۳۴۳ وارد ایران شد. میوه‌های آن با گوشت خونی، ترد، شبیه به ردبلاش با آب کمتر و میان‌رس است.داشتن شاخه‌های باز و میوه‌های سنگین از مشخصه‌های این درختان است. با سنگین شدن وزن محصول همواره خطر شکستن شاخه‌ها وجود دارد. عیب دیگر این رقم حساسیت آن به بیماری تریستزا است.

سوالات متداول درباره ارقام مرکبات

 ۱)انواع مرکبات کدام اند؟

ارقام مرکبات شامل لیموترش، لایم، لیموشیرین، بالنگ و بادرنگ، پوملو، نارنج، نارنج سه برگ، کامکوات، گریپ فروت و نارنگی است که هر کدام ارقام متفاوتی نیز دارند.

۲)کدام ارقام مرکبات به بیماری تریستزا حساس هستند؟

ارقام نارنج، گریپ فروت (رقم شامبرگ)، پرشین لایم، مکزیکن لایم، پوملو( رقم دارابی) به بیماری تریستزا حساس هستند.

۳) مقاوم‌ترین رقم لیمو نسبت به تحمل شرایط نامساعد محیطی کدام رقم لیمو است؟

لیسبون مقاوم‌ترین رقم لیمو نسبت به تحمل شرایط نامساعد محیطی مانند سرما، گرما و بادهای تند و داغ است.

۴)گریپ فروت چند رقم دارد و در ایران چه رقمی موجود است؟

ارقام گریپ فروت شامل رقم دانکن، مارش، گریپ فروت گوشت قرمز، تامپسون، بلاش و شامبرگ می‌باشد که رقم تامپسون، بلاش و شامبرگ در ایران موجود است.

فتوحی قزوینی. ر. و فتاحی مقدم.ج.(1395). پرورش مرکبات در ایران، دانشگاه گیلان.