معرفی ارقام انار در ایران (زینتی، تجاری)

ارقام انار در جهان

يكی از مهمترين و عمده‌ترين ارقام انار تجاری دنيا رقم واندرفول (Wonderful) بوده كه بسيار شبيه ارقام تجاری ايرانی ازجمله ملس ساوه ميباشد. مبدأ رقم واندرفول، ایالت فلوريدای آمریکا بوده كه برای اولين بار در سال ۱۸۹۶ میلادی در ایالت كاليفرنيا تكثير شد. بعضی از مشخصات این رقم عبارتند از: رنگ پوست قرمز پر رنگ، رنگ دانه قرمز تيره، مزه ملس ترش، پوست ضخیم و درصد كم پيه.

ارقام انار در ايران

کلکسیون ژنوتیپ‌های انار در ایران در چند منطقه گردآوری شده ولی در حال حاضر حفظ و نگهداری كلكسيون‌های مراکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استانهای يزد و مرکزی (ایستگاه ساوه) در دستور كار مراجع ذيربط قرار دارد و موارد زیر در مورد نمونه‌های موجود در این کلکسیون‌ها قابل ذکر است:

کاربرد اصطلاح رقم برای اکثر نمونه‌های موجود در اين کلکسیون‌ها صحیح نمی‌باشد. اسامی انتخاب شده برای اکثر نمونه‌ها برای دست‌اندرکاران انار، حتی برای باغداران و کارشناسان مناطق جمع آوری شده نا آشنا است و چگونگی انتخاب اين اسامی نامعلوم است.
در برخی موارد برای یک نمونه (رقم یا ژنوتیپ) اسامی متعددی انتخاب شده است. بسیاری از ارقام يا ژنوتيپ‌های موجود در باغ‌های انار کشور در کلکسیون‌ها موجود نمی‌باشند یا آن که ممکن است با نام دیگری نامگذاری شده باشند.

با توجه به موارد ياد شده، نتایج حاصل از انجام طرح‌ها و پروژه‌های تحقيقاتی روی نمونه‌های انتخاب شده از كلكسيون‌ها و نتايج آنها قابل استناد نمی‌باشند. بر همین اساس بازنگری مقدماتی در ارقام و ژنوتیپ‌های موجود در انارستان‌های کشور به منظور شناسایی بر اساس خصوصیات رنگ و ضخامت پوست، رنگ و مزه دانه و زمان رسیدن میوه از طریق مطالعه و بررسی منابع، بازدیدهای متعدد از مناطق انارکاری کشور و مصاحبه و گفتگو با کارشناسان تحقیقات و اجرا و به خصوص باغداران در دو دهه اخیر انجام شده است.

در جدول زیر نتایج بررسی مقدماتی ارقام و ژنوتیپ‌های انار در باغهای انار کشور را مشاهده میکنید.

استان	رقم
آذربايجان شرقی	گيلوشا
اردبيل	شاه بار – سـاوه نار – كربلایی خان كيشی
اصفهان	نادري- ملس (میخوش) شـهرضا – مخملی شـهرضا – دانه سـیاه شهرضا (شاه سید علی اکبری) – یاقوت شهرضا – پوست سـفید شیرین – شيرين شـهوار- راوندي – زاغ – پوسـت قرمز نجف آباد – خاتونی
ایلام	کُلم
تهران	گلوباريک – ملس کَن – تقليد – غياثـي (غياثين) – قهوه‌دان (قهوه‌دانه) – سياهدانه – قُجاق – پوسـت سفيد شيرين (شـيرين قمی) – يزدی (كالَكی) – عروسک – قاپاق (دَلَک)
خراسان جنوبی	شيشه‌كپ – سـياه‌دانه – شهوار کُرُند – شوسف
خراسان رضوی	شيشـه‌كپ – بجستانی – خزر – اردستانی – قند (مشكی) – شلغمی – ليلی
خوزستان	سينه پهن – شيرين‌انار – زرده انار – سورانار (قرمزانار یا انارقرمز) – جَفتی (انار دو رنگ) – شوشتری – سبزه‌انار – حيردانار
زنجان	دوستی شاهوار – پوست‌كدویی – سـياه (پوست‌سياه) كبابی – زاغ
سمنان	گلوباريک اردستانی – شيرين شهوار آب دندان سُرخَک (عروسک) – قرنچوک‌شيرين – قرنچوک‌ترش – انار بی‌دانه – قاپاق
سیستان و بلوچستان	گلابی بزمانی – كله‌گاوی سنگانی – بی‌هسته سنگان – ساوه‌ای – لاديز- تَمينی – ميريحيايی – كيانی
فارس	رَباب (رُباب) – بِرِیت – فاروق – اتابكی (خانی) – کَدرو (زرده‌اِنار) قُجاق – سیاه (پوست سیاه) – شيرين شهوار – ترش سـبز – حسين آقايی – رَمی – اَبر عروس – قصرالدشتی – كلاغی
قزوین	ملس معمولی – شاه‌بار – قره‌گوز – سفيد (پوست سفيد) – ترش – جنگلـی – كبابی هوندو – سیاه پُشت گِلِه قرمز (سیاه پشت دانه قرمز) – سیاه پُشت گِلِه سفید (سیاه پشت دانه سفید) – ذِق شيرين – كاس‌انار – ترش‌انار
قم	قُجاق – شاه‌پسند (دختر حمومی) شـيرين – شاه‌پسند (دختر حمومی) ترش – سياه (پوست سياه) – منصوربيگی – سفيد یزدی – ششی – طوقی – بی‌دانه – كاشی – سِندانی
کرمان	روده‌ای دانه‌قرمز – روده‌ای دانه‌سياه – دانه‌قرمز راور – كيوانی (كيمونی) – شاهی – سياه ملس – شـيرين عقدایی – ملس معمولی – پوست پيازی – شيرين شهوار – ميخوشِ سيرجان – ترشِ سيرجان
کرمانشاه	ساوه – قمی – شيرين انار
لرستان	قرمز – زرد – سـبز (سوزه) – خرم آبادی (خُرمُئی) – بی سخو (بي‌استخوان)
مازندران	كُلباد (كابدار) – شكر – ملس – لَمسری (انار ترش جنگلی)
مرکزی	ملسِ ساوه (ملس معمولی ساوه يا ملس ترش ساوه) – ملس يوسف‌خانی (ملس گردن سورایی) – ملسِ تبريزی – آلک‌شيرين – آلک‌ترش – آلک‌يوسف‌خانی (آلک‌پاييزی) – آقامحمدعلی – سـياه (پوست سياه) – آب‌دندان – شيرين شهوار – اردستانی شيرين – ملس شـيرين (شـيرين ملس) – ترشِ تابسـتانی – ملس ابلق – سَگی (سفيدجنگلی)
هرمزگان	ميخوش – گلوسرخ – خُرُس (انارترش)
یزد	ملـس (ملـسِ يزدي يا ملس عقدا) – ميخـوش (ميخوش يزدي يا ميخوش عقدا يا مهرماهی) – شيرين شهوار (شيرين شهواز يا نباتی يا آبنباتی) – زاغِ عقدا (زاغ پوست قرمز) – زاغِ تفتی (زاغ پوست سفيد) – گِل (گِل تفتـي يا انار تفتی) – گِل مرتضـوی – طوق گردن (خواجه عطاری) – گُرچ – سوسکی – حَصيبی (ملس سَریزدی) – گبری (خاتونی یا مُل دراز = گردن دراز) – سياه (پوست سياه) – آمنه‌خاتونی – تب و لرز – پوست سفيد شيرين – تيرماهی (ملس دانه‌سفيد)

نتایج بررسی ارقام و ژنوتیپ‌های انار در باغ‌های انار کشور نشان می‌دهد که:

بعضی ارقام انار يا ژنوتيپ‌ها در مناطق مختلف کشور دارای نام‌های متفاوتی می‌باشند، برای مثال به رقم آلکِ ساوه در استان‌های اردبیل، تهران، خراسان رضوی، سمنان، سیستان و بلوچستان، فارس، قم، لرستان و یزد به ترتیب به نامهای ساوه نار، عروسک، شلغمی، سرخک یا عروسک یا قرنچوک،ساوه‌ای، اتابکی یا کلاغی، شاهپسند یا دخترحمومی،خرم آبادی یا خُرمُئی و گبری یا خاتونی مشهور شده است.

رقم آلک ساوه دارای رنگ پوست قرمز درخشان، رنگ صورتی و طعم ترش مزه‌ی دانه در اوایل برداشت (شهریورماه)، رنگ پوست و دانه‌ی قرمز تا سیاه و طعم ملس تا شیرین در اواخر مهر می‌باشد. مهمترین خصوصیت رقم آلک ساوه، حساسیت شدید به کرم گلوگاه انار می‌باشد.

خصوصیات بعضی از ارقام انار به طور تقریبی تحت شرايط جغرافيايی قرار نگرفته و صفات ثابتی در مناطق مختلف دارند که از این ارقام می‌توان به آلک ساوه، سیاه (پوست سیاه) و شيرين شهوار اشاره کرد. رقم شیرین شهوار با پوست نسبتا نازک و به رنگ سفید تا صورتی و دانه صورتی رنگ است که مهمترين ويژگی این رقم، نَرمی نسبی هسته می‌باشد. رقم شیرین شهوار برای مصرف داخلی مناسب بوده و در اكثر مناطق مهم اناركاری وجود دارد.

ویژگی‌های کمی و كيفی ارقام تجاری انار

اندازه و وزن ميوه: درشتی ميوه يكی از عوامل مهم در بازارپسندی می‌باشد كه در انتخاب ارقام انار باید مورد توجه باشد. میوه‌های متوسط انار، حدود ۲۵۰ الی ۳۵۰ گرم وزن دارند.

ضخامت پوست: اگرچه ضخیم بودن پوست میوه نمیتواند عامل بازدارنده‌ی تركيدگی ميوه باشد ولی تحمل جابجایی، حمل و نقل و مقاومت در برابر تابش آفتاب در میوه‌های دارای پوست ضخیمتر، افزايش می‌یابد.به طور معمول ضخامت حدود ۱/۵ الی ۲/۵ میلیمتر در نازکترین قسمت پوست برای میوه مناسب می‌باشد.

رنگ پوست ميوه: رنگ پوست ميوه‌ی انار در بازارپسندي ميوه، بسیار اثرگذار است.رنگ قرمز پوست همراه با شفافيت و یکنواختی آن مورد توجه اكثر مصرف كنندگان اين ميوه می‌باشد.

رنگ و درشتی دانه (آریل) انار: رنگ قرمز تا سیاه توأم با درشتی و پرآبی دانه‌ها از عوامل بازارپسندی اين ميوه مي‌باشند. مرغوبيت ميوه انار بستگی به درشتی دانه و آبدار بودن آن دارد.

کوچکی (نرمی) هسته‌ی انار: ارقام انار با دانه‌ی نرم كه به غلط به ارقام بی‌دانه معروف هستند از نظر اقتصادی دارای اهميت مي‌باشند. نرمی دانه در اثر عدم ليگنينی شدنِ پوسته‌ی بذر مي‌باشد. سخت بودن هسته انار، یکی از مشکلات اغلب ارقام تجاری در کشورمان می‌باشد که در دهه اخیر شاید به دلایل تغییرات اقلیمی، عدم مدیریت صحیح در مرحله داشت (ازجمله آبیاری و تغذیه ناکافی)، شدت یافته و در اصطلاح میوه‌های انار، کم آب (جویی) شده و بازارپسندی میوه کاهش یافته است.

ارقام دارای هسته نرم مثل رقم شیرین شهوار و سنگان در باغهای انار وجود دارند. لازم به ذکر است رقم سنگان که از ارقام رایج استان سیستان و بلوچستان میباشد، به کرم گلوگاه انار بسیار حساس می‌باشد. امروزه در دنیا ارقام دانه قرمز و دانه سیاه با هسته نرم مانند رقم ژانر نار در کشور ترکیه به ثبت رسیده‌اند که میتوانند رقیب جدی انار ایرانی باشند.

درصد قند (مزه و طعم ميوه): به طور كلی نسبت قند به اسيدهای ميوه میتواند نمايانگر طعم ميوه باشد. نوسان درصد قند در ارقام مختلف بين ۱۴ الی ۲۰ درصد و به طور متوسط ۱۷ درصد است.

عملكرد: يكی از مهمترين عوامل انتخاب رقم، عملكرد آن ميباشد. هر چند بر اساس آمار منتشر شده، میانگین عملکرد باغهای انار کشور بیش از ۱۴ تن در هکتار می‌باشد، ولی متوسط برداشت باغداران نمونه به بیش از ۱۰۰ تن در هکتار رسیده است که در استانهای مختلف مانند خراسان جنوبی، خراسان رضوی، سمنان، فارس و لرستان تکرار شده است.

زمان برداشت:ارقام انار از نظر زمان رسيدن و موقع برداشت، به دو گروه زیر تقسيم می‌شوند:

الف) ارقام انار زودرس: این ارقام شامل قند (مشكی) بردسكن، بِرِيت شيراز، آقا محمد علی، آلک ساوه و… ميباشند. با توسعه راه‌های ارتباطی و امكان صادرات از طريق ناوگان هوايی، ارقام زودرس ميوه انار مانند، رقم قند بردسكن و بِرِيت شيراز كه از زودرس ترين ارقام ميباشند، به دليل همزمانی تاريخ برداشت با مراسم سنتی و مذهبی بعضي از كشورهای علاقه‌مند به اين ميوه مانند ژاپن و كره جنوبی، امکان فروش با قيمت بسيار مناسب را دارند.

ب) ارقام انار دیررس: این ارقام شامل ملس ساوه، ملس يوسف خانی، شيشه كپ، رباب نيريز، زاغ عقدا، نادری بادرود، خزر بردسكن، اردستانی مه‌ولات، بجستانی و قجاق قم هستند كه بهترين و مرغوب‌ترين ارقام از نظر صادرات، بازارپسندی، نگهداری، طعم،تهيه آب، رُب و كنسانتره انار محسوب ميشوند. اغلب باغهای انار كشور از نوع دیررس هستند.

آفتاب سوختگی: نسبتهای متفاوت حساسيت میوه به این عارضه در ارقام مختلف انار، باعث تولید تا ۱۵ درصد میوه نامرغوب شده و کاهش یا عدم بازارپسندی محصول را به دنبال خواهد داشت.

تركيدگی ميوه: بیشتر ارقام انار دچار تركيدگی ميشوند و ميزان ترکیدگی میوه در بعضی ارقام تا ۶۰ درصد نيز ميرسد.

لک زدگی: عامل لک زدگی، كرم گلوگاه انار ميباشد كه از سالی به سال ديگر ميزان خسارت آن تغيير می‌كند ولی به طور قطع، عدم انتخاب ارقام بسیار حساس به کرم گلوگاه مانند قند بردسکن، آلک ساوه و بریت شیر، يكی از عوامل افزايش عملكرد محصول قابل ارائه به بازار خواهد بود. البته باغداران ترجیح میدهند به دلیل پیش رس بودن این ارقام و قیمت مناسب آن در اوایل فصل برداشت (شهریور ماه)، تعدادی از درختان باغ خود را از این ارقام کشت کنند.

ارقام زينتی انار

انار پُرپَر (گلِ انار يا گلنار يا نارگل يا نار گلِ فارسی)، انار گل سفيد پُرپَر و انار پاكوتاه جزو ارقام انار زینتی هستند. انار پُرپَر یا گلِ انار، درختچه‌ای دارای گلهای پُرپَر قرمز رنگ بوده و بيشتر برای تزيين منازل و پارک‌ها كشت مي‌شود.

انار گل سفيد پُرپَر از حيث شكل شبيه ارقام ديگر انار ميباشد تنها تفاوت بين این نوع انار و ساير ارقام، رنگ سفيد گلبرگها ميباشد که از سفيد تا شيري و كرم ديده ميشود. انار پاكوتاه يا مينياتوری شبيه انار معمولی ولی از آن كوتاهتر و داراي ميوه كوچک و گاهی خوراكی با گلهای زيبا می‌باشد. ارتفاع آن به نيم متر نميرسد و مدت طولانی به گل مي‌نشيند.

در آزمايشی كه توسط جنیک در مورد انار زينتي پاكوتاه انجام گرفت، مشخص شده كه طول روز كوتاه باعث بيشتر به گل نشستن انار پاكوتاه شده و طول روز بلند باعث افزايش رشد رويشی آن ميشود. امروزه تربيت درختان مينياتوری يا بُن سای به معنی پرورش درخت در گلدان با استفاده از انار زينتی با ميوه های كوچك و مينياتوری نیز رایج شده است.

بُن سای درخت انار

سوالات متداول درباره ارقام انار

۱) عمده ترین رقم انار تجاری چه نام دارد؟

۲) ویژگی کمی و کیفی ارقام انار تجاری چیست؟

اندازه و وزن میوه، ضخامت پوست، رنگ پوست ميوه، رنگ و درشتی دانه (آریل) انار و…

۳) عامل لک زدگی در ارقام انار تجاری چیست؟

عامل لک زدگی، كرم گلوگاه انار ميباشد كه از سالی به سال ديگر ميزان خسارت آن تغيير می‌كند ولی به طور قطع، عدم انتخاب ارقام بسیار حساس به کرم گلوگاه مانند قند بردسکن، آلک ساوه و بریت شیر، يكی از عوامل افزايش عملكرد محصول قابل ارائه به بازار خواهد بود. البته باغداران ترجیح میدهند به دلیل پیش رس بودن این ارقام و قیمت مناسب آن در اوایل فصل برداشت (شهریور ماه)، تعدادی از درختان باغ خود را از این ارقام کشت کنند.