آفات خانواده بادمجانیان

آفات بادمجانیان (Solanaceae)

در این مقاله نیز با برخی از آفات خانواده بادمجانیان (گوجه فرنگی، سیب زمینی، فلفل دلمه، تنباکو و…) آشنا می‌شویم.

بید سیب زمینی (Potato tuber moth)

بید سیب زمینی در مناطق حاره علاوه بر مزارع در انبارها نیز به سیب زمینی خسارت می‌زند. این آفت در مرحله لاروی از گیاهان خانواده بادمجانیان Solanaceae تغذیه می‌کنند.

میزبانهای زراعی این آفت به ترتیب اهمیت تنباکو، بادمجان، سیب زمینی و گوجه فرنگی می‌باشد. گیاهان هرز میزبان آفت در ایران محدود به تاج‌ریزی با نام علمی Solanum nigrum و داتوره Datura stramonium می‌باشد.

خسارت شدید لارو آفت در بادمجان برای اولین بار در سال ۱۳۵۹ توسط مهندس منصف در حومه شهرستان برازجان گزارش شد و نام لارو آفت، مینوز برگ بادمجان معرفی شد.

شناسایی

عرض بدن پروانه با بالهای باز ۱۳ تا ۱۵ میلی‌متر است. پروانه نر ۲ تا ۲/۵ میلی‌متر و از پروانه ماده کوچکتر است. بالهای جلویی، باریک، کشیده و قهوه‌ای تا خاکستری روشن با تعدادی نقطه تیره در حاشیه جلو و عقب می‌باشد. بال عقب خاکستری، کم عرض و دارای موهای بلند است.

تخم، تخم مرغی به طول متوسط ۰/۵ میلی‌متر در ابتدا سفید تا زرد و در مرحله تفریخ به رنگ آبی در می‌آید. لارو کامل سفید مایل به صورتی، گاهی مایل به سبز روشن، صفحه پشت سینه اول و صفحه آنال قهوه‌ای تیره می‌باشد. طول لارو کامل ۱۲ میلی‌متر، شفیره قهوه‌ای روشن سپس تیره می‌شود. اندازه ۷ تا ۱۰ میلی‌متر و شفیره در داخل پیله نازک با پوششی از خاک درست می‌شود.

زمستان را به صورت لارو در داخل غده‌های سیب زمینی می‌گذراند و در اوایل بهار تبدیل به شفیره و حشره کامل خارج، جفتگیری و تخمریزی می‌نماید. تخمریزی پراکنده و انفرادی است و در اندامهای گیاهی میزبان صورت می‌گیرد.

در بوته سیب زمینی تخمریزی پروانه با گیاهان زراعی دیگر تفاوت دارد. بدین معنی که در ابتدای رویش گیاه تا ظهور گل بوته سیب زمینی، تخمریزی در اندامهای هوایی گیاه و پس از تشکیل غد‌ه‌ها در خاک، در کنار چشمک روی غده دیده می‌شود. برگهای آفت زده لکه‌های سفید شبیه به تاول دارند.

در غده سیب زمینی صدمات لارو در مقایسه با برگ تفاوت دارد. در غده، لارو زیر پوست رفته دالان مستقیم یا پیچ و خم دار می‌سازد. بتدریج که لارو به سنین بالاتر می‌رود داخل دالان را با فضولات و مواد جویده شده پرمی‌نماید. دالان پرشده از فضولات، رنگ قهوه‌ای شبیه به چوب پنبه دارد.

خسارت بید سیب زمینی از مزرعه شروع و به انبار ختم می‌گردد. این حشره در سال ۶ نسل دارد. که فاصله نسلها در تابستان یک ماه، در زمستان ۴ و در بهار و پاییز ۲ ماه می‌باشد. خسارت این آفت بر روی برگهای توتون و گوجه فرنگی تا ۷۰ درصد گزارش شده است. در استان فارس خسارت اندامهای هوایی سیب زمینی برخی اوقات به ۹۰ درصد می‌رسد.

مبارزه

الف) مزرعه:
۱- در منطقه فارس اگر کشت سیب زمینی در اواسط اسفندماه شروع و برداشت آن در اواخر خرداد ماه خاتمه یابد خسارت آفت ضعیف و آلودگی غده کم می‌باشد.
۲- پنج تا شش هفته بعد از کشت پای بوته‌های سیب زمینی خاک داده شود که حشره کامل قادر به تخمریزی روی غده‌ها نشود. در ضمن پس از آبیاری سله‌شکنی انجام گردد چون در هنگام آبیاری به خصوص نوبت اول سطح پشته‌ها فرسایش نموده و در زمینها ترک خوردگی ایجاد شده که دسترسی پروانه به غده‌ها داخل خاک، سهل و آسان می‌گردد.
۳- کشت ارقام زودرس
۴- از بین بردن بقایای گیاهی
۵- مبارزه شیمیایی
ب) انبار:
۱- شیوه انبارداری صحیح
۲- پایین نگه داشتن درجه حرارت بین ۴ تا ۶ درجه سانتی‌گراد
۳- عدم انتقال غده‌های آلوده به انبار

پروانه کله مرده (Acherontia atropos)

این پروانه چون در روی قفس سینه خود نقشی شبیه به اسکلت سر انسان دارد به پروانه کله مرده معروف است. عرض آن با بالهای باز به دوازه سانتی‌متر می‌رسد. بالهای جلویی بلند و به رنگ قهوه‌ای تیره که روی آنها نوارهای کم رنگتری به چشم می‌خورد. بالهای عقبی زرد رنگ و در لبه پایین دو نوار موازی به رنگ تیره دارد.

لارو حدود ۱۲ سانتی‌متر طول و یک سانتی‌متر قطر دارد. رنگ آن زرد مایل به سبز و در طول بدنش یک نوار سیاه و یک نوار زرد امتداد دارد. در روی حلقه ما قبل آخر زائده شاخ مانند وجود دارد.

زمستان را به صورت شفیره در خاک می‌گذراند. اوایل بهار پروانه‌ها ظاهر و پس از جفتگیری تخمهای خود را روی علفهای هرز یا بوته سیب زمینی یا گوجه فرنگی می‌گذارند. لاروها پس از خروج از تخم از برگ گیاه میزبان تغذیه می‌کنند و بعد از حدود ۸۰ روز در درون خاک تبدیل به شفیره می‌شوند.

در نقاط معتدل دو نسل در سال دارد. این حشره علاقه زیادی به عسل داشته و گاهی وارد کندوهای عسل می‌شود ولی زنبورها این حشره را می‌کشند و مومیایی می‌کنند. به دلیل بزرگی جثه توسط پرندگان و سایر جانوران شکار شده و احتیاج به مبارزه اختصاصی ندارد.

کرم میوه پنبه،گوجه فرنگی و… (Helicoverpa armigera)

یکی از آفات مهم پنبه، توتون، گوجه فرنگی، یونجه، خشخاش، کنف، شبدر، ذرت، نخود، کنجد، بادمجان، سویا، لوبیا، ذرت خوشه‌ای، کدو و شاهدانه می‌باشد. بسیار پلی فاژ بوده، در دنیا بیش از ۷۰ گونه میزبان برای آن گزارش شده است.

لاروهای این آفت از برگهای جوان، قوزه (کرم قوزه پنبه، کرم قوزه گلرنگ)، بلال (کرم بلال خوار ذرت)، میوه (کرم میوه گوجه فرنگی)، غلاف بذر (کرم پیله خوار نخود) گیاهان میزبان خود تغذیه می‌کنند. در مزارع سبزی و صیفی گونه‌های دیگری نظیر H.peltigera و H.viriplaca نیز دیده می‌شوند.

شناسایی

عرض بدن حشره با بالهای باز حدود ۳۰ میلی‌متر می‌باشد. بالهای جلویی قهوه‌ای مایل به خاکستری با نوارهای نامنظم تیره می‌باشد. به علاوه لکه‌های تیره رنگ در انتهای بال دیده می‌شود. بالهای عقبی سفید با نوارهای تیره می‌باشد. لاروها حدود ۳۰ میلی‌متر طول، رنگ آنها متغیر، عموما سبز با خطوط تیره و روشن در طول بدن است. تخمها نیم کروی به رنگ زرد روشن می‌باشند.

زمستان را به صورت شفیره در داخل خاک در عمق ۵ تا ۸ سانتی‌متری به سر می‌برد. خروج پروانه‌ها در بهار بسته به درجه حرارت از اواسط فروردین ماه شروع می‌شود. حشره ماده پس از جفت گیری تخمهای خود را به صورت انفرادی روی دو طرف برگها، ساقه‌ها، دمبرگها و برگچه‌های گیاه میزبان می‌گذارد. تخم در شرایط مساعد ۳ تا ۵ روز بعد تفریخ شده و لاروها در همان محل شروع به تغذیه می‌کنند.

لارو در روی نخود غلاف را سوراخ کرده و در داخل آن فعالیت می‌کند. در صورتیکه در روی گوجه فرنگی میوه را مورد حمله قرار داده و درون آن فعالیت می‌کند.
طول دوره زندگی پروانه‌ها در بهار بیشتر و در تابستان به علت گرمی هوا و کاهش رطوبت نسبی کمتر می‌گردد. طول دوره یک نسل حدود ۳۸ تا ۴۴ روز نوسان دارد. ممکن است ۳ تا ۴ نسل در سال داشته باشد.

مبارزه

۱- شخم عمیق بلافاصله بعد از برداشت محصول
۲- یخ آب زمستانه
۳- مبارزه شیمیایی

سوسک کلرادو یا سوسک برگخوار (Colorado potato beetle)

این آفت بومی کشور آمریکا می‌باشد. سوسک کلرادو طالب آب و هوای معتدل و مرطوب و زمستان سرد است. حرارت بالاتر از ۱۱/۵ درجه سانتی‌گراد برای نشو و نمای سوسک موثر شناخته شده است.

تخم در حرارت کمتر از ۱۲ درجه سانتی‌گراد تفریخ نمی‌شود. حرارت بالاتر از ۳۵ درجه سلسیوس تخم و لاروها ها را می‌کشد و سوسکها برای فرار از گرما به داخل خاک پناهنده می‌شوند. این آفت از سیب زمینی، گوجه فرنگی، بادمجان، توتون، فلفل فرنگی و عده زیادی از گیاهان هرز تغذیه می‌کند. حشره کامل و لارو این آفت از برگهای گیاه میزبان تغذیه نموده و ساقه‌ها را باقی می‌گذارند.

شناسایی

رنگ حشره کامل مایل به زرد و طول آن حدود ۱۲ و عرض آن حدود ۷ میلی‌متر است. بدن بیضی، کوتاه و برجسته و روی سر و پشت سینه لکه‌های تیره دارد. بالپوشها زرد و روی آنها جمعا ۱۰ نوار طولی سیاه نمایان است.

تخمها نارنجی رنگ و شبیه تخم کفشدوزکها و به طور دسته جمعی در سطح زیر برگ قرار داده می‌شوند. زیر شکم لارو صاف و پشت آن برجسته می‌باشد که دو ردیف لکه‌های سیاه در طرفین بدن دیده می‌شود. شفیره زرد رنگ و در داخل گهواره کم و بیش کروی شکل که از خاک ساخته شده مشاهده می‌شود.

زمستان را به صورت حشره کامل در داخل خاک و در اعماق مختلف آن سپری می‌کند. در اوایل بهار که حرارت خاک در بستر سوسک به حدود ۱۲ درجه سانتی‌گراد رسید از محلهای زمستان گذران خارج و شروع به فعالیت می‌کند. سوسکها در ابتدای خروج ۲ تا ۳ روز در سطح خاک استراحت کرده و سپس در هوای گرم و آفتابی شروع به فعالیت و پرواز می‌کنند.

پس از جفت گیری حشره ماده تخمهای خود را در دستجات ۲۰ تا ۸۰ تایی در سطح زیرین برگها قرار می‌دهد. یک سوسک زمستانه ممکن است تا ۲۴۰۰ عدد تخم نیز بگذارد. این حشره دارای ۴ سن لاروی است و تا ابتدای شفیره شدن ۴ نوبت پوست عوض می‌کند.

مبارزه

۱- مبارزه زراعی:
در شهرستان اردبیل در سالهایی که قیمت محصول ارزان و هزینه‌های زراعی برابر قیمت فروش محصول است سیب زمینی در مزرعه رها شده و یا با دقت جمع آوری نمی‌گردد. بقایای غده‌های سیب زمینی در بهار آینده جوانه زده و سبز می‌شود و چنانچه قبل از تخمریزی سوسکها کنده و معدوم نگردد کانون نشو و نمای آفت می‌شود.

اما در سالهایی که قیمت سیب زمینی گران است کشاورز به منظور سود زراعی بیشتر تا چند سال پی درپی در یک زمین سیب زمینی می‌کارد و چون گیاه سودآور دیگری مانند سیب زمینی در منطقه وجود ندارد تناوب زراعی رعایت نمی‌شود در نتیجه خسارت آفات بالا می‌رود. بنابراین جمع‌آوری و حذف بقایای آلوده و تناوب زراعی در امر مبارزه بسیار مهم می‌باشد.
۲- دشمنان طبیعی:
الف) قارچ Beauveria bassiana روی لارو، شفیره و حشره کامل فعالیت می‌نماید.
ب) سن شکارگر Rhinocoris punctiventris
ج) لارو بالتوری Chrysopa carnea که از تخم آفت تغذیه می‌کند.
۳- مبارزه شیمیایی

کنه زنگار یا کنه حنایی گوجه (Tomato russet mite)

این کنه در سطح برگ و شاخه‌های گوجه فرنگی، سیب زمینی و عده دیگری از گیاهان خانواده بادمجانیان به سر می‌برد و باعث ضخیم شدن و لوله شدن برگها می‌شود.
در اثر شدت حمله غالبا برگ و ساقه‌های میزبان این کنه به رنگ حنایی و برنزی درآمده و گلها و میوه‌های گوجه فرنگی به شدت می‌ریزند.

کنه کامل حدود ۰/۱ تا ۰/۲ میلی‌متر و به رنگ زرد مایل به سبز می‌باشد. بدن کشیده و دو جفت پا دارد. بسیاری از متخصصین علائم خسارت این کنه را با بیماری فیتوفترا اشتباه می‌گیرند. تفاوت این دو در این است که در بیماری فیتوفترا بعد از دو تا سه روز گیاه خشک شده و از بین می‌رود ولی درمورد این کنه رشد گیاه کم می‌شود، برگها‍ پلاسیده و به رنگ حنایی درمی‌آیند ولی به رشد و نمو خود ادامه داده و حتی تولید میوه کوچک هم می‌کنند.

کنه، تخمهای کروی شکل و سفید شیری خود را به خصوص در اطراف رگبرگ اصلی و یا در شیارهای دمبرگ و ساقه قرار می‌دهد. کنه حنایی گوجه فرنگی در اواخر تیرماه تا اوایل مرداد ظاهر می‌گردد و از شهریور ماه به بعد جمعیت آن در برخی از مزارع گوجه فرنگی فوق العاده افزایش پیدا می‌کند. این حالت درطول ماه‌های شهریور و مهر ادامه پیدا می‌کند و در نتیجه بوته‌ها را به نابودی می‌کشاند. انتشار این کنه اغلب توسط باد و حشرات به خصوص .Bemisia sp که در مزارع زیاد دیده می‌شوند، صورت می‌گیرد.

دوران رشدی کنه از تخم تا کنه بالغ در حرارت ۲۵ درجه سلسیوس و رطوبت ۵۰ درصد ۸ تا ۱۰ روز به طول می‌انجامد. این کنه بیش از ۱۰ نسل در سال دارد.

سوالات متداول درباره آفات خانواده بادمجانیان

۱) منظور از پروانه کله مرده چیست و چگونه میتوان با آن مبارزه کرد؟

این پروانه چون در روی قفس سینه خود نقشی شبیه به اسکلت سر انسان دارد به پروانه کله مرده معروف است. عرض آن با بالهای باز به دوازه سانتی‌متر می‌رسد. بالهای جلویی بلند و به رنگ قهوه‌ای تیره که روی آنها نوارهای کم رنگتری به چشم می‌خورد. بالهای عقبی زرد رنگ و در لبه پایین دو نوار موازی به رنگ تیره دارد.

این حشره علاقه زیادی به عسل داشته و گاهی وارد کندوهای عسل می‌شود ولی زنبورها این حشره را می‌کشند و مومیایی می‌کنند. به دلیل بزرگی جثه توسط پرندگان و سایر جانوران شکار شده و احتیاج به مبارزه اختصاصی ندارد.

۲) چگونه می‌توان بید سیب زمینی را کنترل کرد؟

۱- در منطقه فارس اگر کشت سیب زمینی در اواسط اسفندماه شروع و برداشت آن در اواخر خرداد ماه خاتمه یابد خسارت آفت ضعیف و آلودگی غده کم می‌باشد.
۲- پنج تا شش هفته بعد از کشت پای بوته‌های سیب زمینی خاک داده شود که حشره کامل قادر به تخمریزی روی غده‌ها نشود. درضمن پس از آبیاری سله‌شکنی انجام گردد.
۳- کشت ارقام زودرس
۴- از بین بردن بقایای گیاهی
۵- مبارزه شیمیایی
۶- شیوه انبارداری صحیح
۷- پایین نگه داشتن درجه حرارت بین ۴ تا ۶ درجه سانتی‌گراد
۸- عدم انتقال غده‌های آلوده به انبار