آشنایی با درخت پسته

درخت پسته اهلی(Pistacia vera L.)  متعلق به تیره پسته‌سانان بوده و جنس Pistacia ۱۱ گونه دارد. به جز پسته اهلی، دیگر گونه‌های پسته نیز دارای میوه‌های ریز و خوراکی هستند، یا از آنها روغن استخراج می‌کنند و یا به عنوان پایه استفاده می‌شود.

این گونه‌ها عبارتند از: بنه(P.mutica)، خینجوک (P.khinjuk)، P.atlantica،  P.terebinthus، P.intrgerrima، P.lentiscus، P.chinensis،P.palaestina، P.texano و P.mexicana.

پسته اهلی درختی دو پایه و خزان دار است. گلهای نر به شکل سنبله روی خوشه در درخت نر ظاهر می‌شوند. گلهای نر دارای ۵ کاسبرگ سبزرنگ و ۵ پرچم کوتاه هستند ولی گلبرگ ندارند. تشکیل گل‌های ماده بر روی درخت ماده معمولا چند روز پس از ظهور گلهای نر ظاهر می‌شوند. گل‌های ماده یک برچه‌ای و دارای ۴ تا ۵ قسمتی است.کلاله قبل از تلقیح به رنگ سبز مایل به گُلی است، ولی پس از بلوغ و تلقیح به رنگ قهوه‌ای در می‌اید.گل ماده پس از تلقیح به سرعت رشد می‌کند به طوری که ۱۴۰ تا ۱۵۰ روز بعد به میوه کامل و رسیده تبدیل می‌شود.

درخت پسته مانند انواع بادام، هلو، زردآلو، گیلاس و آلو جز میوه‌های شفت است و میوه‌های شفت شامل سه بخش، برون‌بر، میان‌بر و درون‌بر مغز را در بر می‌گیرند. اختلاف این میوه ها در بخش خوراکی آنهاست. رشد درختان پسته در سال کم ولی عمر بسیار طولانی دارند. این درخت به کم آبی نیز بسیار متحمل است.

شرایط محیطی درختان پسته

کشت تجاری پسته در مناطقی که دارای تابستان‌های گرم، طولانی و خشک و زمستان نسبتا سرد هستند امکان‌پذیر است. این درخت در برابر کم آبی، خشکی خاک و شوری آب و خاک بسیارمقاوم است، به گونه‌ای که بعد از خرما، پسته را مقاوم‌ترین درخت میوه در برابر شوری به حساب می‌آورند.

این مشخصه‌های بارز درخت پسته، قابلیت افزایش سطح زیر کشت آن را خیلی بیشتر ازسطح موجود در ایران امکان پذیر می‌کند ولی آب نیز عامل محدود کننده‌ای است.

دمای مناسب درخت پسته

تابستان‌های خنک برای تکامل مغز پسته مناسب نیست و به همین دلیل کشت آن در نقاطی که دارای چنین شرایطی باشند توصیه نمی‌شود. همچنین مناطقی که در خلال فصل رشد رطوبت نسبی هوای آنها بالا است برای کشت پسته مناسب نیست.

علاوه بر این، درخت پسته در زمستان به سرمای کافی نیاز دارد تا جوانه‌های آن از حالت رکود و خواب فیزیولوژیکی خارج گردند. میزان نیاز پسته به سرمای زمستانه را حدود ۱۰۰۰ ساعت درمای زیر ۷+ درجه سانتیگراد تعیین کرده‌اند که البته برحسب رقم این نیاز متفاوت است.

اگر این شرایط تامین نشود، باز شدن سرمایی پسته تولید برگ‌های یک و سه برگچه‌ای است، در حالی که در حالت معمولی برگهای پسته ۵ برگچه ای است. همچنین مقدار محصول نیز کمتر خواهد بود، به همین دلیل کشت پسته در نواحی گرمسیر با زمستان‌های گرم، ملایم و کوتاه رایج نیست.

خاک مناسب کشت درخت پسته

بهترین خاک برای کشت پسته خاک‌های لومی- رسی یا خاکهای نسبتا سبک، عمیق و قابل نفوذ و با زهکشی خوب هستند. سیستم ریشه پسته تحمل رطوبت را برای مدت طولانی ندارد، به طوری که در چنین شرایطی موجب تشدید صدمه به ریشه‌ها وبه خصوص شیوع پوسیدگی ریشه و طوقه و درنهایت مرگ درخت میگردد.

تکثیر درخت پسته

پسته به علت دوپایه بودن و همچنین تفرق صفات که در هنگام تکثیر به وسیله بذر صورت می‌گیرد، پیوند زدن نهال‌های بذری با پیوندک ارقام مرغوب ماده و نر از کارهای ضروری است، بنابراین بذر پسته را کاشته و روی آن از ارقام مورد نظر پیوند می‌زنند.

هم اکنون از پیوند لوله‌ای به دلیل سادگی، سرعت عملیات و درصد بالای جوش خوردن پایه با پیوندک رواج یافته و تقریبا همه از این روش استفاده می‌کنند. در پیوند شکمی شکاف عمودی روی پایه به صورت⏊ ایجاد می‌شود تا شیره گیاهی از قسمت پایین خارج شده، اشکالی در گرفتن پیوند ایجاد نشود.

درخت پسته دارای ریشه عمودی بلند است و یکی از دلایل مقاومت زیاد آن در برابر خشکی خاک، وجود همین ریشه عمودی پر رشد است. ریشه نهال پسته قدرت کافی برای تولید ریشه فرعی ندارد، به طوری که انتهای ریشه اصلی قطع شود امکان ترمیم ریشه و ادامه زندگی بسیار کم است، لذا تکثیر نهال پسته در خزانه و سپس انتقال آن به محل اصلی به علت صدمه رسیدن به ریشه‌ها کمتر موفق است.

برای رفع این مشکل بذر را در محل اصلی کاشته و پس از رشد کافی آن را پیوند می‌کنند. روش دیگر، کشت بذر در کیسه‌های پلاستیکی بلند با ارتفاع حدود نیم متر است.

نسبت درختان نر و ماده

هنگام کاشت درختان پسته یا پیوند پایه‌ها، باید نسبت درختان ماده به نر به تعداد ۹ به ۱ باشد یعنی به ازای هر ۹ اصله پایه ماده، یک درخت نر وجود داشته باشد.

پایه‌های درخت پسته

در ایران بیشتر از پسته اهلی به عنوان پایه استفاده می‌شود. رقم ریز بادامی به نماتود و بیماری انگومک حساس است. پسته سرخسی هم رقم دیگری از پسته اهلی است که میتواند به عنوان پایه مورد استفاده قرار گیرد.

بنه باغی هم تیپی از پسته اهلی است و دارای رشد الیه خوبی است، ولی نسبت به نماتود ریشه گرهی، انگومک پسته و پژمردگی ورتیسلیومی حساس است. طبق بررسی‌های انجام شده بنه در برابر نماتود ریشه گرهی متحمل است. پسته آتلانتیکا نیز در برابر نماتود ریشه گرهی و انگومک مقاوم، ولی به پزمردگی ورتیسلیومی حساس است.

پسته انتگریما نسبت به بیماری پزمردگی ورتیسلیومی متحمل است. از تلاقی پسته انتگریما و آتلانتیکا دورگه‌ای به نام Pioneer Gold به دسن آورده‌اند که در برابر هر سه بیماری مذکور مقاوم است.

ارقام درختان پسته

ارقام محلی متعددی از پسته در ایران وجود دارند. صفاتی که آنها را از یکدیگر متمایز می‌سازند به طور عمده عبارتنداز: شکل، اندازه میوه، وقت رسیدن میوه، درصد خندانی، درصد پوکی، سال آوری و غیره.

ارقام پسته از نظر شکل به دو دسته بادامی و فندقی تقسیم می‌شود. در ارقام بادامی راس میوه باریک‌تر از قاعده و درازی آن بیشتر از قطر است. اندازه میوه ارقام را معمولا برحسب تعداد دانه در اونس مشخص می‌کنند و آنرا اصطلاحا اونس پسته می‌نامند.

از نظر وقت رسیدن محصول، پسته‌ها را در سه گروه زودرس، متوسط و دیررس تقسیم می‌کنند. موقعی که پوسته سبز پسته به راحتی از پوسته سخت استخوانس جدا شود میوه پسته رسیده و قابل برداشت است. ارقام مهم پسته در ایران شامل قزوینی، ابراهیمی، اوحدی، ممتاز، سفیدنوق، کله قوچی، جندقی و غفوری است.

فواصل کاشت درخت پسته در باغ

فاصله درختان بالغ پسته در خاک عمیق و قوی نباید کمتر از ۷ متر باشد. به دلیل اینکه سرعت رشد درخت پسته کم است و مدتی نسبتا طولانی طول می‌کشد تا سطح باغ را بپوشاند، لذا فواصل بین ردیف‌ها را ۷ تا ۸ متر در نظر گرفته، روی ردیف‌ها به فواصل ۳ تا ۵/۳ متر و حتی کمتر اقدام به کشت نهال می‌کنند.

این نهال‌ها یکی در میان نهال اصلی محسوب شده که باید نسبت به هرس فرم‌دهی آن‌ها در سالهای اولیه بسیار دقت گردد تا اسکلت اولیه محکمی برای آنها تشکیل شود. بقیه درختان که به عنوان موقت در نظر گرفته می‌شوند به هرس فرم‌دهی نیاز ندارند، در این صورت این درختان زودتر محصول داده وبه علت دوبرابر بودن تعداد درختان در سالهای اولیه محصول بیشتری به دست می‌آید.

پس از گذشت ۱۰ الی ۱۲ سال با افزایش تراکم باغ ابتدا اقدام به کاهش حجم تاج درختان موقت می‌گردد و سپس بعد ۳ تا ۴ سال درختان موقت را از خاک خارج میکنند. در نهایت بعد از این اقدام فاصله درختان ۷*۷ یا ۶*۸ متر می‌شود.

پیرایش درخت پسته

فرم‌های مورد استفاده برای درخت پسته عبارت از فرم جامی و فرم کروی با محور تغییر یافته یا شلجمی. ارتفاع اولین شاخه از سطح زمین نباید از حدود ۵۰ تا ۶۰ سانتی متری کمتر باشد تا انجام عملیات در باغ به آسانی انجام شود.

در کشورهایی که برداشت پسته به صورت مکانیزه و با دستگاه‌های لرزاننده انجام می‌شود، این فاصله حدود ۱ متر انتخاب می‌کنند تا امکان بستن بازوی دستگاه به تنه درخت وجود داشته باشد.

سوالات متداول درباره درخت پسته

۱) پسته چگونه تکثیر میشود؟

درخت پسته مانند انواع بادام، هلو، زردآلو، گیلاس و آلو جز میوه‌های شفت است و میوه‌های شفت شامل سه بخش، برون‌بر، میان‌بر و درون‌بر مغز را در بر می‌گیرند. اختلاف این میوه ها در بخش خوراکی آنهاست. رشد درختان پسته در سال کم ولی عمر بسیار طولانی دارند. این درخت به کم آبی نیز بسیار متحمل است.

پسته به علت دوپایه بودن و همچنین تفرق صفات که در هنگام تکثیر به وسیله بذر صورت می‌گیرد، پیوند زدن نهال‌های بذری با پیوندک ارقام مرغوب ماده و نر از کارهای ضروری است، بنابراین بذر پسته را کاشته و روی آن از ارقام مورد نظر پیوند می‌زنند.

معمولا ثکثیر نهال پسته در خزانه و سپس انتقال آن به محل اصلی به علت صدمه رسیدن به ریشه‌ها کمتر موفق است. برای رفع این مشکل بذر را در محل اصلی کاشته و پس از رشد کافی آن را پیوند می‌کنند. روش دیگر، کشت بذر در کیسه‌های پلاستیکی بلند با ارتفاع حدود نیم متر است.

۲) چه خاکی مناسب برای کشت درخت پسته است؟

بهترین خاک برای کشت پسته خاک‌های لومی – رسی یا خاکهای نسبتا سبک، عمیق و قابل نفوذ و با زهکشی خوب هستند.

۳) فواصل مناسب کاشت درخت پسته در باغ چقدر است؟

فاصله درختان بالغ پسته در خاک عمیق و قوی نباید کمتر از ۷ متر باشد. به دلیل اینکه سرعت رشد درخت پسته کم است و مدتی نسبتا طولانی طول می‌کشد تا سطح باغ را بپوشاند، لذا فواصل بین ردیف‌ها را ۷ تا ۸ متر در نظر گرفته، روی ردیف‌ها به فواصل ۳ تا ۵/۳ متر و حتی کمتر اقدام به کشت نهال می‌کنند.

پس از گذشت ۱۰ الی ۱۲ سال با افزایش تراکم باغ ابتدا اقدام به کاهش حجم تاج درختان موقت می‌گردد و سپس بعد ۳ تا ۴ سال درختان موقت را از خاک خارج میکنند. در نهایت بعد از این اقدام فاصله درختان ۷*۷ یا ۶*۸ متر می‌شود.

منبع: اشکان، محمد(1390)، بیماری‌های مهم درختان میوه در ایران.